BRUSSELS — Fáar fjárfestingardeilur hafa vakið jafn mikla athygli á heimsvísu og mál Micula bræðranna, tveggja rúmenskra fjárfesta með aðsetur í Svíþjóð, sem hófu áratuga langa réttarbaráttu gegn Rúmeníu. Það sem byrjaði sem viðleitni til að framfylgja réttindum þeirra samkvæmt tvíhliða sáttmála hefur þróast í lagalegan farveg og vakið upp djúpstæðar spurningar um meðferð Evrópusambandsins á alþjóðlegum gerðardómi og virðingu þess fyrir vernd fjárfesta.
Deilan, formlega þekkt sem Micula og aðrir gegn Rúmeníu, rekur aftur til ársins 1998, þegar Ioan og Viorel Micula fjárfestu í Rúmeníu samkvæmt tvíhliða fjárfestingarsamningi Svíþjóðar og Rúmeníu (BIT). Sáttmálinn var hannaður til að efla efnahagsþróun í dreifbýli og veita erlendum fjárfestum hvata. En árið 2004, þegar Rúmenía bjó sig undir aðild að Evrópusambandinu, hætti það skyndilega þessum hvata til að fara að EU reglum um ríkisaðstoð. Þessi ákvörðun braut ekki aðeins gegn BIT heldur varð Miculas einnig fyrir verulegu fjárhagslegu tjóni.
Það sem fylgdi var 20 ára barátta um endurgreiðslu sem myndi setja meginreglur þjóðaréttar gegn sífellt ákveðnari afstöðu Evrópusambandsins til lögsögu þess vegna deilna fjárfesta og ríkja.
Barátta milli alþjóðalaga og Evrópuréttar
Árið 2013 úrskurðaði gerðardómur samkvæmt ICSID-samningi Alþjóðabankans í þágu Miculas og dæmdi þeim umtalsverðar skaðabætur fyrir brot á sáttmála Rúmeníu. Samt greip framkvæmdastjórn ESB inn í og sagði bæturnar ólöglegar samkvæmt ríkisaðstoðarreglum ESB.
Þrátt fyrir andmæli framkvæmdastjórnarinnar stóðu dómstólar í Bretlandi við hlið Miculas og staðfestu rétt þeirra til bóta árið 2020. Þessi úrskurður olli frekari spennu milli ESB og Bretlands, þar sem framkvæmdastjórnin kærði Breta árið 2024 fyrir meint brot á Brexit Samkomulag um afturköllun með því að leyfa bætur að halda áfram. Hvernig Bretar munu bregðast við er enn opin spurning, sérstaklega í rjúkandi stjórnmálasambandi þeirra við Evrópudómstólinn.
Umdeild snúningur: Úrskurður Héraðsdóms 2024
Þann 2. október 2024 jók dómstóll ESB stöðuna með því að skipa Micula-bræðrum að endurgreiða 400 milljónir evra sem þeim voru veittar. Í sláandi og umdeildri ákvörðun lýsti dómstóllinn einnig yfir bræðurna persónulega ábyrga fyrir því að endurheimta fjármunina.
Þessi ákvörðun táknar óþekkt löglegt landsvæði. Með því að beita ríkisaðstoðarreglum ESB afturvirkt á alþjóðlega gerðardómsúrskurð reyndi framkvæmdastjórn ESB að endurtúlka niðurstöður ICSID dómstólsins. Með því víkkaði það út hugmyndina um „ríkisaðstoð“ til að halda ekki aðeins Miculas heldur einnig fimm tengdum fyrirtækjum – sem ekkert þeirra fékk hinar umdeildu bætur – ábyrg fyrir endurgreiðslu.
Kannski er það skelfilegasta að úrskurðurinn opnar dyrnar fyrir Rúmeníu til að leggja hald á persónulegar eignir Micula-bræðra, þar á meðal eignir og lífeyri. Gagnrýnendur hafa lýst þessu sem fordæmalausu broti á lagalegum viðmiðum, sem í raun „stýrir blæju fyrirtækja“ sem verndar einstaklinga fyrir skuldbindingum sem fyrirtæki þeirra stofna til.
Takmörkuð ábyrgð í hættu
Afleiðingar úrskurðarins ná langt út fyrir Miculas. Samkvæmt rúmenskum lögum, eins og þau eru skilgreind í lögum nr. 31/1990, njóta fyrirtæki og hluthafar þeirra skýrrar verndar samkvæmt meginreglunni um takmarkaða ábyrgð. Þessi lagarammi, sem er sameiginlegur í aðildarríkjum ESB, tryggir að hluthafar beri ekki persónulega ábyrgð á skuldum fyrirtækja nema við óvenjulegar og þröngt skilgreindar aðstæður.
Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins ákvörðunsniðgöngur hins vegar þessar varnir. Með því að framselja Miculas persónulega ábyrgð afturvirkt grefur úrskurðurinn undan viðurkenndum meginreglum fyrirtækjaréttar og vekur upp spurningar um samræmi lagastaðla ESB.
„Þessi ákvörðun setur hættulegt fordæmi,“ sagði lögfræðingur sem þekkir málið. „Ef framkvæmdastjórn Evrópusambandsins getur gert einstaklinga persónulega ábyrga á þennan hátt, hefur það kaldhæðnisleg áhrif á erlenda fjárfestingu um allt ESB.
Hressandi skilaboð til fjárfesta
Í kjarnanum er Micula-málið varpa ljósi á togstreituna milli innri réttarkerfis ESB og víðtækari ramma alþjóðlegs gerðardóms. Með því að virða að vettugi skýran lagagrundvöll ICSID-dómstólsins fyrir skaðabótadómnum, halda gagnrýnendur því fram, að ESB sé að refsa fjárfestum fyrir að nýta rétt sinn til að leita réttarréttar.
Afleiðingarnar eru djúpstæðar. Í áratugi hafa alþjóðleg gerðardómskerfi veitt fjárfestum öryggistilfinningu og boðið upp á hlutlausan vettvang til að leysa deilur við ríki. En meðhöndlun ESB á Micula-málinu hefur vakið efasemdir um áreiðanleika þessara varna innan landamæra þess.
„Þessi ákvörðun dregur úr trausti á ESB sem öruggum áfangastað fyrir erlenda fjárfestingu,“ sagði sérfræðingur frá leiðandi alþjóðlegri lögfræðistofu. „Það gefur fjárfestum merki um að hægt sé að ógilda réttindi þeirra afturvirkt í leit að pólitískum markmiðum.
Bíður eftir næsta kafla
Micula bræður eru ekki að draga sig í hlé. Þeir munu áfrýja úrskurðinum, en dómur gæti tekið að minnsta kosti eitt ár. Líklegt er að þetta mál verði áfram prófsteinn fyrir umræður um mót ESB laga og alþjóðleg gerðardómur um nokkurt skeið, og útkoman mun enduróma langt út fyrir Miculas og móta framtíð fjárfestaverndar í Evrópu og víðar.
