Nowy raport Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka, omawiany w tym tygodniu w Radzie Praw Człowieka ONZ, podkreśla pilną potrzebę systemowej reformy systemów zdrowia psychicznego. Raport wymaga skupienia się na modelach, które odchodzą od wąskiego nacisku na podejścia biomedyczne w kierunku bardziej holistycznego i inkluzywnego rozumienia zdrowia psychicznego. Ponadto podkreśla potrzebę przejścia na opiekę i wsparcie w zakresie zdrowia psychicznego w społeczności.
Debata Rady Praw Człowieka ONZ
Pani Peggy Hicks, Dyrektor Biura Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka, przedstawiła Radzie Praw Człowieka ONZ Kompleksowy Raport Wysokiego Komisarza na temat Zdrowia Psychicznego i Praw Człowieka w zeszły piątek, po czym odbyła się debata kończąca się w tym tygodniu. Raport został zażądany przez Radę Praw Człowieka, a rezolucja została przyjęta w kwietniu 2023 r.
Menu główne nowy raport zawiera analizę głównych przeszkód i wyzwań w stosowaniu podejścia opartego na prawach człowieka do zdrowia psychicznego. Obejmuje to zajęcie się stygmatyzacją, zapewnienie dostępu do sprawiedliwej opieki i wzmocnienie pozycji osób z niepełnosprawnościami psychospołecznymi, użytkowników systemów zdrowia psychicznego i osób, które przeżyły przymusową hospitalizację, w procesie kształtowania polityki.
„Ta zmiana wymaga zmian w przepisach i politykach, aby dostosować się do prawa człowieka standardów, destigmatyzacji usług zdrowia psychicznego, eliminacji praktyk przymusowych, inwestowania w usługi oparte na społeczności i współpracę międzysektorową, zapewnienia świadomej zgody na wszystkie interwencje w zakresie zdrowia psychicznego i zajęcia się systemowymi nierównościami”, powiedziała pani Peggy Hicks Radzie Praw Człowieka.
W ramach debaty w Radzie Praw Człowieka Tina Minkowitz z Centrum Praw Człowieka Użytkowników i Osób Ocalałych z Psychiatrii przypomniała państwom członkowskim ONZ o ich wiążących obowiązkach wynikających z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych w zakresie wdrażania planów i strategii deinstytucjonalizacji, zgodnie z wezwaniem zawartym w Wytycznych dotyczących deinstytucjonalizacji z 2022 r.
„Co istotne, obejmuje to wyeliminowanie wszelkich przymusowych hospitalizacji i leczenia w placówkach zdrowia psychicznego, w tym w sytuacjach indywidualnego kryzysu, a także tworzenie wsparcia dla osób zmagających się z ekstremalnym stresem i nietypowymi spostrzeżeniami, które nie wymagają diagnozy zdrowia psychicznego i które szanują samoświadomość osoby, a także jej wolę i preferencje” – podkreśliła Tina Minkowitz.
Praktyka prawnego autoryzowania i przeprowadzania przymusowej hospitalizacji w psychiatrii jest sprzeczna z artykułami 12, 13, 14 i 19 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (KPON) Komitet ONZ ds. Praw Osób Niepełnosprawnych wyraźnie stwierdził.
Raport wskazuje, że prawo do zdrowia jest uznawane w kilku międzynarodowych instrumentach praw człowieka, a państwa będące stronami Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych mają obowiązek zapewnienia spełnienia, co najmniej, minimalnych niezbędnych poziomów każdego z praw, w tym prawa do zdrowia. Te same obowiązki dotyczą zarówno zdrowia psychicznego, jak i fizycznego, wskazuje raport.
Dyskryminacja i stygmatyzacja
Raport zauważa, że dyskryminacja i stygmatyzacja osób z niepełnosprawnością psychospołeczną i użytkowników usług zdrowia psychicznego pozostają alarmująco powszechne na całym świecie. Wyzwania te objawiają się w wielu formach, poprzez systematyczne nieuzasadnione ograniczenia ich praw człowieka z powodu barier, które utrudniają im równy dostęp do podstawowych usług i udogodnień, których potrzebują.
W raporcie zauważono również, że osoby, które mają osobiste doświadczenia związane z zaburzeniami zdrowia psychicznego lub niepełnosprawnością psychospołeczną, często spotykają się ze stygmatyzacją ze strony pracowników służby zdrowia.
Praktyki przymusowe
Przepisy i praktyki medyczne nadal zezwalają na przymusowe leczenie i instytucjonalizację, co dotyczy w szczególności osób z niepełnosprawnościami psychospołecznymi. Osoby z niepełnosprawnościami psychospołecznymi i użytkownicy usług zdrowia psychicznego pozostają w instytucjach, są zamknięci i poddawani przymusowemu leczeniu, często w nieludzkich warunkach, w tym przykuci łańcuchami, wskazano w raporcie.
W raporcie wskazano ponadto, że brakuje niezależnego nadzoru i rozliczalności w celu rozwiązania powtarzających się naruszeń w kontekście obowiązkowych przyjęć i korzystania z przestarzałych obiektów.
Wyzwania w zakresie prawodawstwa i wdrażania polityki
Zdecydowana większość państw w Europie ratyfikowały stosowne traktaty dotyczące praw człowieka, uznające prawo do najwyższego możliwego poziomu zdrowia fizycznego i psychicznego, w tym Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych.
W związku z tym w nowym raporcie wskazano, że konieczne są działania mające na celu zapewnienie, by zobowiązania międzynarodowe zostały uwzględnione w przepisach krajowych, a właściwe instytucje dysponowały niezbędnymi możliwościami skutecznego wspierania i egzekwowania tych praw.
W wielu kontekstach prawa osób z niepełnosprawnościami psychospołecznymi są naruszane, co ogranicza ich autonomię, uczestnictwo i zdolność do wyrażania wolnej i świadomej zgody, jak wskazuje raport. Ograniczenia te są powszechnie uznawane za kwestie systemowe, które wymagają dostosowania do międzynarodowych standardów praw człowieka, w tym Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych.
W raportach wyjaśniono konkretnie, że wiele krajów ma przepisy, które zezwalają na przymusowe leczenie lub umieszczenie w zakładzie zamkniętym w określonych okolicznościach, na przykład gdy dana osoba jest uznawana za zagrożenie dla siebie lub innych, na przykład ze względu na takie kryteria jak „ostateczność”, „konieczność medyczna” lub „niezdolność do pracy”.
Raport zauważa, że te wyjątki prawne „są niepokojące, ponieważ skutkują ograniczeniami praw określonych w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, niesłusznie ograniczając autonomię osób z doświadczeniem życiowym, ich udział w procesach decyzyjnych i ich zdolność do wyrażania zgody”. Odmowa zdolności prawnej, jak opisano w Konwencji, jest jedną z głównych luk w ustawodawstwie krajowym, krytycznie wpływającą na korzystanie z szerokiego zakresu praw człowieka i ich wykonywanie, w tym dostęp do wymiaru sprawiedliwości, skuteczne środki zaradcze i zadośćuczynienie.
Jako konkretny przykład w raporcie wskazano, że artykuły 6, 7 i 8 Konwencji Rady Europy o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w odniesieniu do zastosowań biologii i medycyny (Konwencja z Oviedo) ustanawiają wyjątki od zasady swobodnej i świadomej zgody, o której mowa w artykule 5 tego samego traktatu, oparte na wielu podstawach.
I że od 2014 r. Rada Europy opracowuje dodatkowy protokół do Konwencji z Oviedo zatytułowany „Ochrona praw człowieka i godności osób z zaburzeniami psychicznymi w odniesieniu do przymusowego umieszczenia i przymusowego leczenia”. Mechanizmy praw człowieka ONZ, organizacje społeczeństwa obywatelskiego i inne zainteresowane strony wezwał do wycofania obecnego projektu protokołu, który ich zdaniem utrzymuje podejście do polityki i praktyki zdrowia psychicznego oparte na przymusie i jest niezgodne ze współczesnymi zasadami i standardami praw człowieka oraz prawami zapisanymi w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, w szczególności w odniesieniu do instytucjonalizacji.
Systemowa reforma systemów opieki psychiatrycznej
Wysoki Komisarz ONZ podkreśla pilną potrzebę przyjęcia podejścia do zdrowia psychicznego opartego na prawach człowieka jako podstawowego elementu prawa do najwyższego osiągalnego standardu zdrowia na mocy międzynarodowego prawa praw człowieka. Wiąże się to z przejściem od wąskiego nacisku na podejścia biomedyczne w kierunku bardziej holistycznego i inkluzywnego rozumienia zdrowia psychicznego, a zatem przejście na opiekę zdrowotną i wsparcie psychiczne oparte na społeczności jest niezbędne.
Dalszym działaniom na rzecz reformy ustawodawstwa muszą towarzyszyć działania mające na celu zwalczanie stygmatyzacji i dyskryminacji oraz rozszerzanie dostępu do opartej na prawach człowieka opieki psychiatrycznej i wsparcia.
Rozważając reformy prawne, polityczne i instytucjonalne, rządy powinny priorytetowo rozważyć zmianę paradygmatu „od podejść karnych do środków skoncentrowanych na zdrowiu i prawach człowieka”. Obejmuje to wdrożenie podejścia naprawczego, które koncentruje się na zapewnianiu opieki zdrowotnej w środowisku, a nie na karaniu.
A także zapewnić, że swobodna i świadoma zgoda będzie podstawą wszelkich interwencji związanych ze zdrowiem psychicznym, uznając, że zdolność jednostek do podejmowania decyzji dotyczących własnej opieki zdrowotnej i wyboru leczenia jest zasadniczym elementem prawa do zdrowia.
„W związku z tym” Wysoki Komisarz ONZ zaleca państwom „zakończenie praktyk przymusowych w zakresie zdrowia psychicznego, w tym przymusowego leczenia, leczenia przymusowego, izolacji i ograniczeń, aby uszanować prawa osób korzystających z usług zdrowia psychicznego. Zapewnić, że wszystkie systemy opieki psychiatrycznej szanują autonomię i świadomą zgodę osób z niepełnosprawnościami psychospołecznymi i użytkowników usług zdrowia psychicznego, zgodnie z międzynarodowym prawem dotyczącym praw człowieka”.
