I roto i nga ra e rua, ka tukuna e te Kotahitanga o Europi tetahi korero, ka tukuna e te United States he korero tahi me Ahitereiria, Japan, Aotearoa me te United Kingdom, ka mutu ka tukuna e nga tohunga o te UN International Commission on Etiopia he korero.
I te 10 o Akuhata, ka tukuna e nga tohunga o te UN Commission te korero e whai ake nei
"Ko te korero mo te Komihana mo nga Tika Tangata o te Ao mo Etiopia mo te ahuatanga haumaru i te raki-hauauru.
GENEVA (10 Akuhata 2023) - Ko te Komihana mo nga Tika Tangata o te Ao mo Etiopia kei te tino awangawanga mo te ahua kino o te haumarutanga i te rohe raki-hauauru o Etiopia, ina koa i Amhara.
Kua whai whakaaro te Komihana mo te 4 o Akuhata 2023 te panui a te Kaunihera Minita mo te ahua ohorere na te Panui Nama 6/2023, i raro i te Ture Ture me whakaae te Whare o nga Kai-whakahaere.
Ko nga ahuatanga ohorere o mua i haere tahi me te takahi i nga tika tangata, na reira ka akiaki te Komihana ki te Kawanatanga kia tino u ki nga maataapono o te hiahia, te riterite, me te kore whakakino i runga i ana herenga ture o te ao i raro i te Upoko 4 o te Kawenata o te Ao. Nga Tika Tangata me nga Tikanga Torangapu.
Ka karanga te Komihana ki nga taha katoa ki te whakaute i nga tika tangata me te whai huarahi ki te whakaheke i te ahuatanga me te whakarite i nga tikanga mo te whakatau marie i nga rereketanga."[i]
I te 11 o Akuhata, ka whakaputahia e te roopu roopu a Amerika te korero e whai ake nei i runga i te paetukutuku a te tari a Amerika i Etiopia:
“Kei te awangawanga nga kawanatanga o Ahitereiria, Hapani, Niu Tireni, United Kingdom, me te United States of America mo te tutu i tata nei i roto i nga rohe o Amhara me Oromia, i mate ai nga tangata tivira me te kore tuturu.
Ka akiaki matou i nga roopu katoa ki te tiaki i nga tangata maori, ki te whakaute i nga tika tangata, me te mahi tahi ki te whakatika i nga take uaua i runga i te rangimarie. Kei te tautoko tonu te hapori o te ao ki te whainga mo te pumau mo te wa roa mo nga Etiopiana katoa.[ii]
I te mutunga, na X (Twitter o mua), i tukuna e te Kotahitanga o Europi he panui korero mo te ahuatanga i Amhara i taua ra ano.
"Ko te Whakaaetanga o te Kotahitanga o Europi me nga Embassies o Austria, Belgium, The Czeck Republic, Denmark, Finland, France, Germany, Hungary, Ireland, Italy, Luxembourg, Malta, Netherland, Romania, Poland, Portugal, Slovenia, Spain me Kei te maaharahara a Sweden mo te pakarutanga o te tutu i te rohe o Amhara, i mate ai nga taangata me te koretake.
Ka whakatenatena matou i nga roopu katoa ki te tiaki i nga tangata maori, ki te whakarite kia uru katoa, kia haumaru, kia mau tonu te urunga tangata ki nga taupori kua pa; tuku kia whakatahia me te haerenga haumaru o nga iwi ke; me te mahi tahi ki te whakatika i nga take uaua na roto i nga korero marie, me te haere tonu ki te whakatinanatanga o te whakaaetanga rangimarie; me te karo i te pakarutanga o te tutu ki etahi atu rohe o te motu.
Kei te tautoko tonu te hapori o te ao ki te whainga mo te pumau mo te wa roa mo nga Etiopiana katoa.[iii]
I roto i te ngana ki te whakamarama i nga ahuatanga whakahirahira i Etiopia me te Amhara, kua whakaputaina e te roopu Stop Amhara Génocide (SAG) he tātaritanga na M. Elias Demissie(Kaitaritari torangapu a Amhara me te kaiwawao).
Ko tana tātaritanga e aro ana ki te kaha o te motu o Tigrayan me Oromo i te tutu me te patu tangata ki te iwi Amhara i Etiopia me tona hitori.
Ko tana tuhinga e whakaatu ana me pehea e pa ana a Etiopia ki te piki haere o te raru o te tutu me te patu tangata ki te iwi o Amhara. Ko tenei tutu na te motu Tigrayan me Oromo, he roa te hitori o te pakanga ki te iwi Amhara.
E ai ki te kaituhi, i puta te mana whenua o Tigrayan i te mutunga o te rau tau 19 hei huarahi ki te whakatika i nga raruraru ohaoha o te rohe me te hanga i tetahi tuakiri Tigrayan. Heoi, kua whakamahia ano hei whakatika i te tutu ki te iwi o Amhara. Hei tauira, i apitihia e te Tigrayan People's Liberation Front (TPLF) a Wolkait me Raya mai i te rohe o Amhara i te tekau tau atu i 1990, na te hekenga me te patu i nga mano tini o nga tangata maori o Amhara.
No te rautau 16 i ahu mai ai te mana whenua o Oromo hei huarahi whakahē i te toronga o te kingitanga o Amhara. Engari kua whakamahia ano hei whakatika i te tutu ki te iwi o Amhara. Hei tauira, ko te ture "whenua ki te kaiparau" i tukuna e te kawanatanga Derg i te tau 1975 i whakahekehia me te mate o nga mano tini o Amhara.
Ko te tutu tata nei i Wollega, Beninshangul, Dera me Ataye he haere tonu o tenei hitori o te tutu ki te iwi o Amhara. Ko tenei tutu e mahia ana e nga roopu motu a Tigrayan me Oromo me te tautoko a te kawanatanga o Etiopia.
I te mutunga o tana tuhinga, ka karanga te kaituhi a M. Elias Demissie ki te hapori o te ao ki te mahi ki te aukati i te tutu me te patu tangata ki te iwi o Amhara. Kei roto i tenei ko te whakahee i te tutu, te whiu i nga whiu ki runga i te hunga nana i mahi, me te tuku awhina tangata ki nga patunga.
Te faaoti ra oia: “Ua riro te haavîraa u‘ana i nia i te nunaa Amhara ei faahaamana‘oraa i te mau ati o te here ai‘a. Ka taea e te motu te kaha mo te pai, engari ka taea hoki te whakamahi hei whakatika i te tutu me te patu tangata. He mea nui kia mohio ki te hitori o te motu i Etiopia kia mohio ai koe ki nga raru o naianei. [iv]
I patai ano matou ki te perehitini o Stop Amhara Genocide (SAG) Ms Yodith Gideon mo nga mahi nanakia i te rohe me ona whakaaro mo te whakautu a te hapori o te ao i tenei wiki.
"Mo nga tau e rima kua pahure ake nei, kua mau te iwi o Amhara i te ngaru o nga mahi kino kua pakaru o ratau hapori me o ratau oranga i roto i te raruraru. Ko matou, ko te Stop Amhara Genocide Association, e tu ana hei kaiwhakaatu mo nga whakamataku kua pa mai ki o tatou iwi - he korero mo te kohuru, te whakaheke, te horoi iwi me te tutu kore korero.
Ko te whakamamae me te mauhere kua riro hei taputapu whakamarumaru i whakamahia ki nga kairipoata a Amhara, nga kaiwhaiwhai me nga tangata mohio i maia ki te korero ki te whakahee i te kawanatanga tukino. Ko te hunga i rapu i te pono, i te tika me te taurite i tutuki ki te tukino nanakia, i wahangu o ratou reo i runga i te tino kino e whakaarohia ana.
Ko a matou karanga mo te wawaotanga, mai i to tatou ake kawanatanga, mai i te hapori o te ao, he iti noa te whakautu, a, i te wa i ara ake ai te reo ki te whakahee i nga mahi nanakia, kua kore e rangona.
Ko te kore whakautu ki te tini o nga reta, nga purongo me nga taunakitanga o nga mahi nanakia i tukuna e matou kua puta te ahua o te kore e whiua ki te hunga e tukino ana, engari ko te whakautu he wahangu - he wahangu e akiaki ana i te korenga o te hunga whai mana.
I te wahangu o te hapori o te ao, ka tupono te mate o Amhara. I tenei ra, e whawhai ana te Amhara mo to ratau oranga - te oranga o tetahi iwi, he ahurea me tetahi taonga tuku iho kua puāwai mo te toru mano tau.
Ka karanga matou ki te hapori o te ao kia tu mai ki a matou, ki te whakanui i o matou reo me te whakarite kia rongo te ao i te karanga a te iwi kaha e kore e whakaae kia wahangu."
Kei te pukuriri a Ms Gideon mo te kore whakautu ki nga piiraa mai i nga hapori tangata ki te aukati i nga ahuatanga kino o te iwi o Amhara. Heoi, i mihi ia ki nga NGO o te ao, me tana whakahaere, i ngana ki te whakatupato i te hapori o te ao.
Ina koa, i whakahuahia e ia nga NGO e rua i mahi tahi ai ia me te United Nations.
Na te awhina a CAP Liberté de Conscience, kua whakamanahia ki te United Nations, me te Human Rights Without Borders, he whakahaere kei te taone nui o Uropi mo nga tau 30, he maha nga korero a-waha me te tuhi i tukuna i nga Kaunihera Tika Tangata tata nei, a, i uru atu ratou ki te Te Komiti Tika Tangata whakamutunga mo Etiopia.
Ko te mangai o CAP Liberté de Conscience ki te United Nations, a Christine Mirre, he maha tonu nga whakatupato i te Komihana mo nga Tika Tangata o te Ao mo Etiopia ki te ahuatanga haumaru i te raki-raki.
I te huihuinga “52nd o te Kaunihera Tika Tangata Te nama take 4: Te whakawhitiwhiti korero me te Komihana mo nga Tika Tangata o te Ao mo te ahuatanga o nga tika tangata i Etiopia”.
Ua parau te tia o te mau Nunaa Amui no CAP Liberté de Conscience:
"Kei te tino awangawanga matou mo nga kohuru me nga whakaeke ki nga taangata o Amhara i te rohe o East Wellega.
E ai ki nga tangata i kite, na nga hoia a te kawanatanga te nuinga o nga whakaeke, a ko te nuinga o nga wahine, tamariki me nga kaumātua te nuinga i mate. Ko nga whakaekenga mo te marama kotahi, mai i te 13 o Noema, 22 tae noa ki te 3, 22 o Tihema.
I te katoa, e rua rau e waru tekau nga taangata Amhara i whakapumautia kua mate i te Hakihea 3, 22. Tata ki te rua tekau mano nga tangata i kaha ki te mawhiti.
I tenei wa kua tata ki te kotahi miriona Amharas kua wehea ki te mawhiti i nga kohuru-a-iwi mai i Benishangul-Gumuz, Wellega me North Shewa.
Ka mau tonu te kawanatanga ki te hopu i a Amharas. I tenei wa tata ki te tekau ma rua mano nga taiohi Amhara kei te whare herehere tae atu ki a Zemene Kassie. I hopukina ano a Sintayehu Chekol e 4 nga wa mai i te 22 o Hurae, a kua neke atu i te kotahi tau a Tadios Tantu i roto i te whare herehere.
Ka mau nga mauhere i roto i nga tikanga kino, ka tukinotia, ka whiua, ka tukinotia.
I Addis Abeba i tenei wa tata ki te rima rau nga whare Ahmaras i turakina ka mahue nga whanau noho kore, whakaraerae. Ko te mutunga mai, 9 nga tamariki i mate i te whakaekenga a nga hyena.
He mea nui ake kia whakaarohia nga ahuatanga i pa ki a Amharas e te Komihana me te Kaunihera kia tirotirohia enei tono.[v]
I te mutunga, i patai atu matou ki te Perehitini o CAP Liberté de Conscience mo tenei mohiotanga hou mo te ahuatanga o te awangawanga i Etiopia, otira mo te iwi Amhara.
Ko te Perehitini o CAP Liberté de Conscience E pouri ana na te mea kua piki ake te tutu ki te kite i te urupare a te hapori o te ao mo te take o te Amhara me te pakanga i Etiopia.
Ka korero ano ia mo nga mahi i mahia me HRWF me SAG i te Kaunihera Tika Tangata me te Komiti Tika Tangata.
"Ahakoa kua timata te ripoata i muri mai i te ripoata ki te whakaoho i nga tinana o te UN ki te aitua o te Amhara, kaore i tino kaha to tatou reo ki te whakamutu i nga kohuru, engari kei te mahi tonu tatou me te UN kia rongohia te reo o Amhara.
Ka mutu tana kii ka tae mai a CAP Liberté de Conscience i te huihuinga o te Kaunihera Tika Tangata e whai ake nei.
[i] https://www.ohchr.org/en/statements/2023/08/statement-attributable-international-commission-human-rights-experts-ethiopia
[ii] https://et.usembassy.gov/joint-statement/
[iii] https://twitter.com/EUinEthiopia/status/1689908160364974082/photo/2
[iv] https://www.stopamharagenocide.com/2023/08/09/national-projects-as-a-weapon-of-genocide/
[v] https://freedomofconscience.eu/52nd-regular-session-of-the-human-rights-council-item-4-interactive-dialogue-with-the-international-commission-of-human-rights-experts-on-the-situation-of-human-rights-in-ethiopia/
