by ERİK GÖZLAN
Fenelon “Ölülərin dialoqu” kitabında yazırdı ki, “müharibə bəşəriyyəti ləkələyən bir bəladır”.
ERİK GÖZLAN
Müharibənin, bəşəriyyəti məhv edən bu bəlanın dağıntılar səpdiyi danılmazdır. Münaqişə nə qədər uzun müddət davam edərsə, o, iştirakçı dövlətlər arasında düşmənçiliyi bir o qədər artırır və döyüşən tərəflər arasında etimadın bərpasını daha da çətinləşdirir. Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münaqişə artıq mövcudluğunun kədərli yüzilliyinə çatdığından, hər biri öz əzabını çəkən bu iki xalqın çəkdiyi əzabları təsəvvür etmək çətindir.
Azərbaycanın ermənilərə qarşı soyqırım törətməsi ilə bağlı iddiaları eşidirəm və oxuyuram. Albert Camus'un qeyd etdiyi kimi, "şeyləri səhv izah etmək dünyanın bədbəxtliyini artırır." Anlamaq lazımdır ki, “soyqırım” termini ilk dəfə 1944-cü ildə Polşalı hüquqşünas Rafael Lemkin tərəfindən “İşğal edilmiş Avropada ox qaydası” adlı əsərində təqdim edilmişdir. O, yunanca "irq" və ya "qəbilə" mənasını verən "genos" sözündən və "öldürmə" mənasını verən latınca "cide" ilə birləşmiş sözlərdən ibarətdir. Rafael Lemkin bu termini təkcə Holokost zamanı nasistlərin yəhudi xalqına qarşı həyata keçirdikləri sistematik məhvetmə siyasətini deyil, həm də tarix boyu müəyyən fərd qruplarını məhv etməyə yönəlmiş digər məqsədyönlü hərəkətləri təsvir etmək üçün istifadə etmişdir. Ona görə də 1915-ci ildə ermənilərin soyqırımın qurbanı olması danılmazdır və bunu hamı etiraf etməlidir. Bununla belə, digər faciələri, o cümlədən azərbaycanlılara toxunan faciələri eyni anlayış və ədalət prizmasından tanımaq da eyni dərəcədə vacibdir.
İnkaredilməzdir ki, azərbaycanlılar azərbaycanlı olduqlarına görə sui-qəsdlərdən və qətllərdən çox əziyyət çəkiblər. Mövcud vəziyyəti daha yaxşı anlamağa kömək edəcək tarixin bu az tanınan dövrünü araşdıraq.
31 mart 1918-ci il, Azərbaycan qırğını
1925-ci ildə Lenin Stepan Çaumyanı Qafqaz üzrə fövqəladə komissarı təyin etdi. Həmin il martın 31-də üç gün ərzində azərbaycanlılar qırğına məruz qaldı.
Kulne adlı alman 1925-ci ildə Bakıda baş verənləri belə təsvir edir: “Ermənilər müsəlman (azərbaycan) məhəllələrinə basqın edərək bütün sakinləri süngüləri ilə deşərək öldürdülər. Bir neçə gündən sonra 87 azərbaycanlının meyiti quyudan çıxarılıb. Bədənlər bağırsaqları sökülüb, burunları kəsilib, cinsiyyət orqanları kəsilib. Ermənilər nə uşaqlara, nə də böyüklərə rəhm etmirdilər”.
Mart qırğını zamanı Bakının bir rayonunda 57 azərbaycanlı qadının qulaqları və burunları kəsilmiş, mədələri açılmış meyitləri tapılıb. Qızlar və qadınlar divara mıxlanmış, 2,000 nəfərin hücumlardan xilas olmağa çalışdığı şəhər xəstəxanası yandırılmışdı.
Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası 1948-1953
1947-ci ilin dekabrında Ermənistanın kommunist rəhbərləri Stalinə məktubla müraciət etdilər. Həmin məktubda onlar xaricdən Ermənistana gələn ermənilər üçün boş yerlər yaratmaqla 130,000 min azərbaycanlını Ermənistandan Azərbaycana köçürməyə razılaşdılar. Deportasiyanın təfərrüatları SSRİ Nazirlər Sovetinin 754 saylı qərarında da öz əksini tapmışdır. Plana görə Kür-Aras düzünə (Azərbaycan SSR) 100,000-ə yaxın insanın üç mərhələdə deportasiya edilməsi nəzərdə tutulurdu: 10,000-ci ildə 1948, 40,000-cu ildə 1949. və 50,000-ci ildə 1950.
1988-1989-cu illərdə Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyası
1988-ci ilin yanvarında SSRİ rəhbərliyinin himayəsi ilə 250,000 mindən çox azərbaycanlı və 18,000 min kürd öz ata-baba yurdlarından qovulub. Həmin il dekabrın 7-də bölgədə dəhşətli zəlzələ baş verdi. Azəri kəndliləri Azərbaycana təxliyə edilmiş və 1989-cu il ərzində geri qayıtmaq hüququnu və təbii fəlakət nəticəsində itirilmiş əmlaka görə kompensasiya tələb etmişlər. Lakin Spitak və İrəvandakı hakimiyyət azərilərin ikiqat qurban olduğunu təkzib edərək, onların Spitakı öz istəkləri ilə tərk etdiklərini iddia edirdi.
1992-ci il qırğınları
Xocalı soyqırımı: 25-ci il fevralın 26 və 1992-da Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı Ermənistan silahlı qüvvələri əsasən azərbaycanlıların məskunlaşdığı Xocalı şəhərinə hücum edib. Şəhərin mühasirəyə alınması yüzlərlə dinc azərbaycanlının, o cümlədən qadınların, uşaqların və qocaların həlak olması ilə nəticələndi. Bu qətliam beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən geniş şəkildə pisləndi.
Qaradağlı qırğını: 1992-ci ilin fevralında Ermənistan silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağdan kənarda yerləşən Qaradağlı kəndinə hücum edərək çoxlu sayda mülki azərbaycanlını qətlə yetirib.
Marağa qətliamı: 1992-ci ilin aprelində Ermənistan silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağda yerləşən Marağa kəndinə hücum edərək onlarla dinc sakini qətlə yetiriblər.
İndi tarixi daha yaxşı bildiyimiz halda, mövcud vəziyyəti anlamaq bizim üçün daha asandır.
Sentyabrın 19-da onlara və dinc əhaliyə qarşı hücumlardan sonra Azərbaycan silahlı qüvvələri Qarabağda erməni silahlı birləşmələrinə hücuma keçdi. Ertəsi gün Ermənistan əks-hücuma keçmək üçün bölgəyə əsgər göndərməkdən imtina etdi və bu, Ermənistan daxilində müəyyən fikir ayrılıqlarını üzə çıxardı. Ermənistanın iki fərqli hökuməti var: İrəvanda xalq tərəfindən seçilən mərkəzi hökumət və Rusiya oliqarxlarının dəstəklədiyi Qarabağ hökuməti.
Mərkəzi hökumətin baş naziri Nikol Paçinyan bir müddətdir ki, ABŞ-la yaxınlaşmaq arzusunu ifadə edir və bir ildən çoxdur ki, Bakı hökuməti ilə danışıqlar aparır. Bir neçə həftə əvvəl Nikol Paçinyan Azərbaycanın Qarabağ üzərində suverenliyini tanımaq niyyətində olduğunu bəyan edib.
Sentyabrın 6-da dünya Ermənistanın baş nazirinin həyat yoldaşı Anna Akopyanın Vladimir Zelenski ilə əl sıxarkən gülən fotosunu aşkar edib. Xanım Akopyan Kiyevə Ukrayna prezidentinin xanımı Olena Zelenskanın dəvəti ilə birinci xanımların və həyat yoldaşlarının psixi sağlamlığa həsr olunmuş illik sammitində iştirak etmək üçün səfərdə olub. Ukraynanın paytaxtına ilk səfəri münasibətilə Anna Akopyan Rusiyanın 2022-ci ilin fevralında işğalından sonra ilk dəfə olaraq Ermənistandan Ukraynaya humanitar yardımın çatdırılmasını rəsmiləşdirib. Təvazökar olsa da - məktəblilər üçün minə yaxın rəqəmsal cihaz - bu yardımın böyük simvolik əhəmiyyəti var.
Putin və rus oliqarxlarının bildiyimiz kimi dəstəklədiyi Qarabağ hökumətinin ABŞ və ya Ukrayna ilə yaxınlaşmaq arzusu yoxdur. Nəticədə, 19 sentyabrda Pachinianı hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq üçün dövlət çevrilişinə cəhd etdi.
Qafqazda sülh bir neçə səbəbə görə vacibdir:
Regional sabitlik: Qafqaz Rusiya, Türkiyə, İran, Ermənistan və Azərbaycan da daxil olmaqla, bir-birinə yaxın olan bir neçə ölkəni birləşdirən geosiyasi cəhətdən mürəkkəb regiondur. Bu regiondakı münaqişələr onun hüdudlarından kənara çıxan sabitliyi pozan təsirlərə malik ola bilər.
Energy: Qafqaz enerjinin, xüsusilə neft və təbii qazın nəqli üçün əsas regiondur. Boru kəmərləri bu resursları Avropaya və digər beynəlxalq bazarlara daşıyaraq bölgəni kəsişdirir. Bölgədəki hər hansı münaqişə və ya qeyri-sabitlik əhəmiyyətli iqtisadi və geosiyasi nəticələrlə enerji təchizatını poza bilər.
Avropa sabitliyi: Qafqazda qeyri-sabitlik Avropanın təhlükəsizliyinə təsir göstərə bilər. Bu regionda silahlı münaqişələr və ya humanitar böhranlar qaçqınların hərəkətinə, Avropanın qonşu ölkələri arasında gərginliyə və enerji təchizatı marşrutlarının pozulmasına gətirib çıxara bilər ki, bütün bunlar qitənin təhlükəsizliyinə və sabitliyinə təsir edə bilər.
Müəllif : Geosiyasət və paralel diplomatiya üzrə mütəxəssis Erik QOZLAN hökumətin müşaviridir və Beynəlxalq Diplomatiya və Dialoq Şurasına rəhbərlik edir (www.icdd.info)
Erik Qozlan Milli Assambleyada və Senatda paralel diplomatiya və dünyəviliklə məşğul olan mövzular üzrə ekspert kimi çağırılır.
2019-cu ilin iyun ayında o, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının antisemitizmlə bağlı xüsusi məruzəçisinin hesabatına töhfə verib.
2018-ci ilin sentyabrında o, Avropada dünyəvilik uğrunda apardığı mübarizəyə görə Belçika Şahzadəsi Lorandan Sülh Mükafatını aldı.
Koreya, Rusiya, ABŞ, Bəhreyn, Belçika, İngiltərə, İtaliya, Rumıniyada sülhə dair iki çoxsaylı konfransda iştirak etmişdir...
Onun son kitabı: Ekstremizm və radikalizm: ondan çıxmaq üçün düşüncə xətləri
