Гутарка з архітэктарам Уладзімірам Мешчарковым, які ў 2000–2010 гадах кіраваў адбудовай гістарычнага храма, знішчанага Сталіным у 1930-я гады.
Доктар Яўгенія Гідульянава
Bitter Winter (14.09.2023) – У жніўні 2023 года, менш чым праз месяц пасля таго, як расійская ракета моцна пашкодзіла Спаса-Праабражэнскі сабор Адэсы, архітэктар Уладзімір Мешчаракоў (*) знаходзіўся ва ўкраінскім марскім порце для ацэнкі шкоды ад расійскага ўдару.
Мешчаракоў - гэта асоба, чыё імя наўпрост звязана з гісторыяй аднаўлення адэскага Спаса-Праабражэнскага храма, цалкам разбуранага ў сталінскія часы.
У 1999 годзе група архітэктараў пад яго кіраўніцтвам стала лаўрэатам рэспубліканскага конкурсу праектаў на рэканструкцыю Адэскага Спаса-Праабражэнскага храма. Па яго праекце ў 2000-2010 гадах сабор быў адноўлены і тады за рэканструкцыю Адэскага кафедральнага сабора яму была прысуджана Дзяржаўная прэмія Украіны ў галіне архітэктуры. Ён таксама з'яўляецца аўтарам манаграфіі на гэтую тэму.
інтэрв'ю
Пытанне: Як вы з прафесійнага пункту гледжання ацэньваеце маштабы разбурэнняў, нанесеных Спаса-Праабражэнскаму сабору ў выніку расейскага ракетнага абстрэлу Адэсы ў ноч на 23 ліпеня 2023 года?
Уладзімір Мешчаракоў: Ракета вертыкальна праляцела праз дах над правым алтаром, разбурыўшы падлогу сабора і два падземныя жалезабетонныя перакрыцці ніжняй часткі сабора. Сцены гэтай часткі будынка атрымалі значныя пашкоджанні. Асколкамі і выбуховай хваляй было цалкам знішчана або пашкоджана больш за 70% канструкцый даху і меднага пакрыцця сабора. Амаль усё меднае пакрыццё даху сабора падлягае дэмантажу і рэстаўрацыі. Амаль поўнасцю было знішчана мастацкае аздабленне памяшканняў верхняй часткі будынка. Таксама былі грунтоўна знішчаны ўсе іканастасы – мармуровы і два бакавыя. Мармуровая падлога значна пашкоджана аскепкамі ракет.
Пытанне: Як вы лічыце, колькі будзе каштаваць поўная рэстаўрацыя Спаса-Праабражэнскага храма ў Адэсе?
Уладзімір Мешчаракоў: Дакладную суму, неабходную для поўнай рэстаўрацыі сабора, можна вызначыць толькі на падставе распрацоўкі навукова-даследчай і праектна-каштарыснай дакументацыі на неабходныя работы. Падрыхтоўка дакументацыі для дэталёвага абследавання, дэмантаж і аднаўленне пашкоджаных канструкцый, архітэктурна-мастацкага аздаблення ўнутры і звонку сабора — гэта вялікая праца, якая можа расцягнуцца на некалькі гадоў. Пакуль распрацоўка такой дакументацыі, па маёй інфармацыі, не вядзецца, прапановы па такой працы і крыніцы фінансавання не вызначаны.
Я зьяўляюся судова-мэдычным экспэртам Міністэрства юстыцыі Ўкраіны і лічу, што адным з элемэнтаў дакумэнтацыі па рэстаўрацыі Сабору і іншых разбураных аб’ектаў павінна быць судова-мэдычная экспэртыза з заключэньнямі і памерам шкоды. На маю думку, гэтая сума можа быць эквівалентная 5 мільёнам даляраў. Суму, неабходную на аднаўленне сабора ў першапачатковым выглядзе, можна спагнаць праз суд на кампенсацыю краіне-агрэсару.
Пытанне: Колькі часу можа спатрэбіцца на аднаўленне?
Уладзімір Мешчаракоў: Я думаю, што пасля вызначэння крыніц фінансавання, донараў і кампаній, якія займаюцца рэканструкцыяй, для поўнага аднаўлення сабора спатрэбіцца ад 5 да 10 гадоў інтэнсіўнай і кваліфікаванай працы. Зараз, перш за ўсё, неабходна абследаваць сабор і падрыхтаваць праектна-каштарысную дакументацыю на рэстаўрацыю.
Сабор будаваўся і рэканструяваўся паэтапна на працягу больш чым ста гадоў. Саборная плошча была пазначана ў 1794 годзе на першым плане Адэсы, складзеным нідэрландскім ваенным інжынерам Францам дэ Воланам. Пасля апошняй рэканструкцыі ў 1900-1903 гадах ён умяшчаў да 12,000 тысяч чалавек і быў найбуйнейшым царкоўным будынкам на поўдні Украіны, цэнтрам духоўнага жыцця адэсітаў.
У 1936 годзе Адэскі Спаса-Праабражэнскі сабор быў разрабаваны і разбураны савецкімі ўладамі, як і многія іншыя храмы ў СССР.
У 1991 годзе я пачаў збіраць арыгіналы і іншыя звесткі пра сабор, а ў 1993 годзе пад маім кіраўніцтвам быў завершаны першы праект па рэканструкцыі гэтага выбітнага аб'екта страчанай культурнай спадчыны Украіны.
У 1999 годзе наш праект рэканструкцыі сабора перамог у рэспубліканскім конкурсе, і мы працягнулі яго развіццё. Сабор будаваўся ў тры чаргі, пачынаючы з 2000 года. У 2007 годзе ён быў здадзены ў эксплуатацыю, атрымаў статус помніка гісторыі мясцовага значэння ва Украіне і быў урачыста асвечаны ў 2010 годзе. Будаўнічыя і дэкаратыўна-мастацкія работы працягваліся больш за 10 гадоў без выкарыстання дзяржаўных сродкаў, выключна на ахвяраванні грамадзян, прадпрыемстваў і розных іншых арганізацый. Для збору сродкаў і ахвяраванняў на праектаванне, будаўніцтва і мастацкае аздабленне кафедральнага сабора ў Адэсе створаны Чарнаморскі праваслаўны фонд.
Пытанне: Ці вядуцца ўжо нейкія працы, звязаныя з неадкладнымі мерапрыемствамі па захаванні і абароне сабора як аб'екта культурнай спадчыны Украіны ад далейшага разбурэння?
Уладзімір Мешчаракоў: На дадзены момант намаганнямі гараджан расчышчаны завалы ад аскепкаў разбураных канструкцый і ўнутраныя памяшканні сабора. Галоўнае цяпер - устаноўка часовага пакрыцця да асенне-зімовага перыяду, якое абараняе ўнутраныя памяшканні ад дажджу і снегу. Работа ў гэтым накірунку актыўна вядзецца, але, на мой погляд, недастатковая.
Усе сілы і сродкі Украіны цяпер скіраваныя на забеспячэнне перамогі ўкраінскай арміі над жудасным агрэсарам – пуцінскай Расеяй. Таксама ў першую чаргу матэрыяльная падтрымка патрэбна грамадзянам Украіны, чые дамы былі разбураныя. Будынак сабора належыць Адэскай епархіі Украінскай праваслаўнай царквы (УПЦ), якая таксама дапамагае бежанцам і не мае такіх значных сродкаў на аднаўленне Спаса-Праабражэнскага сабора.
— Хто ва Украіне абяцаў паспрыяць рэканструкцыі? Якая сума іх абяцанага ўнёску?
Уладзімір Мешчаракоў: Адэскі сабор у 1999 годзе быў уключаны ў Дзяржаўную праграму рэканструкцыі выдатных аб'ектаў страчанай культурнай спадчыны Украіны, якая прадугледжвае выдзяленне сродкаў на ўсе работы, але на гэты праект так і не выдзелена фінансаванне. Для збору сродкаў на аднаўленне сабора адкрыты Чарнаморскі праваслаўны фонд. На сёньняшні дзень я ня маю зьвестак пра ўкраінцаў, якія добраахвотна прафінансавалі аднаўленьне разбуранага расейскім ракетным ударам Катэдры.
— Ці звярталіся да вас гарадскія ўлады Адэсы з прапановай прыняць удзел у рэстаўрацыі Адэскага Спаса-Праабражэнскага сабора?
Уладзімір Мешчаракоў: Не, са мной не звязваліся. Як кіраўнік групы праекціроўшчыкаў адбудаванага Сабора лічу неабходным зрабіць бачным для цяперашніх і будучых пакаленняў той факт, што адэская святыня была знішчана расійскай ракетай. Для гэтага ў праекце рэстаўрацыі неабходна ўключыць палажэнне аб паходжанні разбурэнняў на асноўных пашкоджаных сценах звонку і ўнутры сабора. Для гэтага ў будучым праекце рэстаўрацыі трэба зафіксаваць і выявіць чырвоным колерам расколіны ў пашкоджаных сценах звонку і ўнутры сабора. Такое рашэнне візуальна ўвекавечыць удар расійскай ракеты па кафедральным саборы ў Адэсе. Зафіксаванае і асьвечанае зьнішчэньне гэтай часткі сабору можа стаць адным з мэмарыяльных месцаў Украіны ў памяць пра ваенную агрэсію пуцінскай Расеі.
Хто такі Уладзімір Мешчаракоў:
Уладзімір Мешчаракоў з'яўляецца Ph.D Arch, Ass. Прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Украіны ў галіне архітэктуры 2010 г. за рэканструкцыю Адэскага Спаса-Праабражэнскага сабора, член Украінскага камітэта ICOMOS, старшыня Адэскага абласнога аддзялення Архітэктурнай палаты Нацыянальнага саюза архітэктараў Украіны. Судовы эксперт Міністэрства юстыцыі Украіны. Навуковы супрацоўнік праграмы Брытанскай акадэміі «Даследчыкі ў зоне рызыкі» і запрошаны навуковец Трыніці-каледжа Кембрыджскага ўніверсітэта.
Аўтар дзвюх манаграфій і больш за 70 навуковых публікацый, артыкулаў, тэзісаў у галіне архітэктуры і аховы культурнай спадчыны.
