by ԷՐԻԿ ԳՈԶԼԱՆ
Ֆենելոնն իր «Մահացածների երկխոսություն» գրքում գրել է, որ «պատերազմը չարիք է, որն անպատվում է մարդկությանը»։
ԷՐԻԿ ԳՈԶԼԱՆ
Անհերքելի է, որ պատերազմը, մարդկությունը հոշոտող այս պատուհասը ավերածություններ է սերմանում: Որքան երկար է հակամարտությունը շարունակվում, այնքան այն ավելի է բորբոքում թշնամանքը ներգրավված երկրների միջև՝ ավելի դժվարացնելով պատերազմող կողմերի միջև վստահության վերականգնումը: Քանի որ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև հակամարտությունն արդեն հասել է իր գոյության տխուր հարյուրամյակին, դժվար է պատկերացնել, թե ինչ տանջանքներ են կրել այս երկու ժողովուրդները՝ յուրաքանչյուրը կրելով իր բաժին տառապանքը։
Ես լսում և կարդում եմ պնդումներ, որ Ադրբեջանը ցեղասպանություն է իրականացնում հայերի նկատմամբ։ Ինչպես նշեց Ալբեր Քամյուն, «իրերի սխալ բացատրությունն ավելացնում է աշխարհի դժբախտությունը»։ Կարևոր է հասկանալ, որ «ցեղասպանություն» տերմինն առաջին անգամ ներմուծել է լեհ իրավաբան Ռաֆայել Լեմկինը 1944 թվականին՝ իր «Առանցքի կանոնը օկուպացված Եվրոպայում» աշխատությունում։ Այն կազմված է հունարեն «genos» բառից, որը նշանակում է «ցեղ» կամ «ցեղ»՝ զուգակցված լատիներեն «cide» բառից, որը նշանակում է «սպանել»։ Ռաֆայել Լեմկինը հորինել է այս տերմինը ոչ միայն նկարագրելու Հոլոքոստի ժամանակ հրեա ժողովրդի դեմ նացիստների կողմից իրականացված համակարգված բնաջնջման քաղաքականությունը, այլ նաև այլ նպատակաուղղված գործողություններ, որոնք ուղղված են պատմության ընթացքում անհատների որոշակի խմբերի ոչնչացմանը: Ուստի անվիճելի է, որ հայերը ցեղասպանության զոհ են դարձել 1915 թվականին, և դա պետք է ընդունվի բոլորի կողմից։ Այնուամենայնիվ, նույնքան կարևոր է ճանաչել այլ ողբերգությունները, ներառյալ ադրբեջանցիների վրա ազդող ողբերգությունները, հասկանալու և արդարության նույն ոսպնյակի միջոցով:
Անհերքելի է, որ ադրբեջանցիները դաժանորեն տուժել են սպանությունների և սպանությունների հետևանքով, քանի որ նրանք ադրբեջանցի են եղել: Եկեք խորանանք պատմության այս քիչ հայտնի շրջանի մեջ, որը կօգնի մեզ ավելի լավ հասկանալ ներկա իրավիճակը:
31 թվականի մարտի 1918, ադրբեջանական ջարդ
1925-ին Լենինը Ստեփան Չաումյանին նշանակեց Կովկասի արտակարգ կոմիսար։ Այդ տարվա մարտի 31-ին երեք օր շարունակ ադրբեջանցիները կոտորվեցին։
Կուլնե անունով մի գերմանացի նկարագրեց 1925 թվականին Բաքվի իրադարձությունները. «Հայերը ներխուժեցին մահմեդական (ադրբեջանական) թաղամասեր և սպանեցին բոլոր բնակիչներին՝ խոցելով նրանց սվիններով։ Մի քանի օր անց փոսից դուրս էին հանել 87 ադրբեջանցիների դիերը։ Մարմինները փորված, քթերը՝ կտրված, սեռական օրգանները՝ անդամահատված։ Հայերը ողորմածություն չեն ցուցաբերել ո՛չ երեխաների, ո՛չ մեծերի նկատմամբ»։
Մարտյան ջարդերի ժամանակ Բաքվի մեկ թաղամասում հայտնաբերվել են 57 ադրբեջանցու դիակներ, որոնց ականջներն ու քիթը կտրված են, փորը՝ պատառոտված։ Աղջիկներին ու կանանց գամել էին պատին, իսկ քաղաքի հիվանդանոցը, որտեղ 2,000 մարդ փորձում էր փրկվել հարձակումներից, հրկիզվել էր։
Ադրբեջանցիների արտաքսումը Հայաստանից 1948-1953թթ
1947 թվականի դեկտեմբերին Հայաստանի կոմունիստ ղեկավարները նամակով դիմեցին Ստալինին. Այդ նամակով նրանք համաձայնել են Հայաստանից Ադրբեջան տեղափոխել 130,000 հազար ադրբեջանցի՝ թափուր աշխատատեղեր ստեղծելով արտերկրից Հայաստան եկող հայերի համար։ Տեղահանության մանրամասները շարադրված էին նաև ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի թիվ 754 հրամանագրում: Նախատեսվում էր մոտ 100,000 մարդ աքսորել Կուր-Արասի դաշտ (Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն) երեք փուլով. 10,000՝ 1948թ., 40,000՝ 1949թ. իսկ 50,000-ին՝ 1950թ.
Ադրբեջանցիների արտաքսումը Հայաստանից 1988-1989 թթ
1988 թվականի հունվարին ԽՍՀՄ ղեկավարության հովանու ներքո ավելի քան 250,000 ադրբեջանցի և 18,000 քուրդ վտարվեցին իրենց պապենական հողերից։ Այդ տարվա դեկտեմբերի 7-ին ահավոր երկրաշարժ տեղի ունեցավ տարածաշրջանում։ Ադրբեջանցի գյուղացիները տարհանվել են Ադրբեջան և ողջ 1989 թվականին պահանջել են վերադարձի իրավունք և փոխհատուցում աղետի հետևանքով կորցրած ունեցվածքի համար։ Սակայն Սպիտակի և Երևանի իշխանությունները հերքում էին, որ ադրբեջանցիները կրկնակի զոհ են դարձել՝ պատճառաբանելով, որ նրանք իրենց կամքով են հեռացել Սպիտակից։
1992-ի ջարդերը
Խոջալուի կոտորածը. 25 թվականի փետրվարի 26-ին և 1992-ին Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ժամանակ հայկական ուժերը հարձակվեցին Խոջալու քաղաքի վրա, որը հիմնականում բնակեցված էր ադրբեջանցիներով։ Քաղաքի պաշարման հետևանքով զոհվեցին հարյուրավոր ադրբեջանցի խաղաղ բնակիչներ, այդ թվում՝ կանայք, երեխաներ և ծերեր։ Այս կոտորածը լայնորեն դատապարտվեց միջազգային հանրության կողմից։
Գարադաղլի կոտորած. 1992 թվականի փետրվարին հայկական ուժերը հարձակվեցին Լեռնային Ղարաբաղի սահմաններից դուրս գտնվող Գարադաղլի գյուղի վրա՝ սպանելով բազմաթիվ ադրբեջանցի խաղաղ բնակիչների։
Մարաղայի կոտորած. 1992 թվականի ապրիլին հայկական ուժերը հարձակվեցին Լեռնային Ղարաբաղում գտնվող Մարաղա գյուղի վրա և սպանեցին մի քանի տասնյակ խաղաղ բնակիչների։
Այժմ, պատմության ավելի լավ իմացությամբ, մեզ համար ավելի հեշտ է հասկանալ ներկա իրավիճակը:
Նրանց և խաղաղ բնակչության դեմ հարձակումներից հետո Ադրբեջանի զինված ուժերը սեպտեմբերի 19-ին հարձակում սկսեցին Ղարաբաղում հայկական ուժերի վրա։ Հաջորդ օրը Հայաստանը հրաժարվեց զինվորներ ուղարկել տարածաշրջան՝ հակահարձակման համար՝ բացահայտելով որոշակի տարաձայնություններ Հայաստանի ներսում։ Հայաստանն ունի երկու տարբեր կառավարություն՝ կենտրոնականը Երևանում՝ ընտրված ժողովրդի կողմից, և Ղարաբաղում՝ ռուս օլիգարխների աջակցությամբ:
Կենտրոնական կառավարության վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն արդեն որոշ ժամանակ է, ինչ ցանկանում է մերձենալ ԱՄՆ-ի հետ և մեկ տարուց ավելի է՝ բանակցում է Բաքվի կառավարության հետ։ Մի քանի շաբաթ առաջ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց Ղարաբաղի նկատմամբ Ադրբեջանի ինքնիշխանությունը ճանաչելու մտադրության մասին։
Սեպտեմբերի 6-ին աշխարհը հայտնաբերեց Հայաստանի վարչապետի կնոջ՝ Աննա Հակոբյանի լուսանկարը՝ Վլադիմիր Զելենսկու ձեռքը սեղմելիս շողշողացող լուսանկարով։ Տիկին Հակոբյանը Կիևում էր Ուկրաինայի նախագահի տիկնոջ՝ Օլենա Զելենսկայի հրավերով՝ մասնակցելու առաջին տիկնանց և ամուսինների ամենամյա գագաթնաժողովին՝ նվիրված հոգեկան առողջությանը։ Ուկրաինայի մայրաքաղաք կատարած իր առաջին այցի կապակցությամբ Աննա Հակոբյանը պաշտոնականացրել է 2022 թվականի փետրվարին Ռուսաստանի ներխուժումից հետո առաջին անգամ Հայաստանից մարդասիրական օգնության առաքումը Ուկրաինա։ Չնայած համեստ՝ մոտ հազար թվային սարքեր դպրոցականների համար, այս օգնությունը խորհրդանշական մեծ արժեք ունի:
Ղարաբաղի իշխանությունը, որին մեզ հայտնի է Պուտինը և ռուս օլիգարխները, ցանկություն չունի մերձենալու ԱՄՆ-ի կամ Ուկրաինայի հետ։ Հետևաբար, սեպտեմբերի 19-ին պետական հեղաշրջման փորձ կատարվեց՝ Պաչինյանին իշխանությունից հեռացնելու նպատակով։
Կովկասում խաղաղությունը կարևոր է մի քանի պատճառով.
Տարածաշրջանային կայունությունԿովկասը աշխարհաքաղաքական առումով բարդ տարածաշրջան է, որտեղ մի քանի երկրներ գտնվում են միմյանց մոտ, ներառյալ Ռուսաստանը, Թուրքիան, Իրանը, Հայաստանը և Ադրբեջանը: Այս տարածաշրջանում հակամարտությունները կարող են ունենալ ապակայունացնող հետևանքներ, որոնք դուրս են գալիս նրա սահմաններից:
Էներգիա. Կովկասը էներգիայի, մասնավորապես նավթի և բնական գազի փոխադրման առանցքային տարածաշրջան է: Խողովակաշարերը հատում են տարածաշրջանը՝ այդ ռեսուրսները հասցնելով Եվրոպա և այլ միջազգային շուկաներ: Տարածաշրջանում ցանկացած հակամարտություն կամ անկայունություն կարող է խաթարել էներգակիրների մատակարարումները՝ զգալի տնտեսական և աշխարհաքաղաքական հետևանքներով:
Եվրոպական կայունությունԱնկայունությունը Կովկասում կարող է հետևանքներ ունենալ եվրոպական անվտանգության վրա. Այս տարածաշրջանում զինված հակամարտությունները կամ հումանիտար ճգնաժամերը կարող են հանգեցնել փախստականների տեղաշարժի, Եվրոպայի հարևան երկրների միջև լարվածության և էներգակիրների մատակարարման ուղիների խաթարմանը, ինչը կարող է ազդել մայրցամաքի անվտանգության և կայունության վրա:
Հեղինակը. Աշխարհաքաղաքականության և զուգահեռ դիվանագիտության մասնագետ Էրիկ ԳՈԶԼԱՆ-ը կառավարության խորհրդական է և ղեկավարում է Դիվանագիտության և երկխոսության միջազգային խորհուրդը (www.icdd.info)
Էրիկ Գոզլանը Ազգային ժողովում և Սենատում կանչվում է որպես փորձագետ զուգահեռ դիվանագիտության և աշխարհիկության հարցերով
2019 թվականի հունիսին նա իր ներդրումն ունեցավ Միավորված ազգերի կազմակերպության հատուկ զեկուցողի հակասեմականության վերաբերյալ զեկույցում։
2018 թվականի սեպտեմբերին նա Բելգիայի արքայազն Լորանից ստացավ Խաղաղության մրցանակ՝ Եվրոպայում աշխարհիկության համար մղվող պայքարի համար։
Նա մասնակցել է խաղաղությանը նվիրված երկու բազմաթիվ համաժողովների Կորեայում, Ռուսաստանում, ԱՄՆ-ում, Բահրեյնում, Բելգիայում, Անգլիայում, Իտալիայում, Ռումինիայում…
Նրա վերջին գիրքը՝ ծայրահեղականություն և արմատականություն
