სოციალური საცხოვრებელი ბიზანტიაში

ბიზანტიის იმპერიას ჰქონდა სოციალური ინსტიტუტების ფართო ქსელი, რომელსაც მხარს უჭერდა სახელმწიფო, ეკლესია ან კერძო პირები. უკვე ნიკეის პირველი საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებებში აღინიშნა ეპისკოპოსების ვალდებულება, შეენარჩუნებინათ ყველა ქალაქში მოგზაურთა, სნეულთა და ღარიბთა მოსამსახურებლად „სასტუმრო“. ბუნებრივია, ყველაზე მეტი სოციალური ინსტიტუტი კონცენტრირებული იყო დედაქალაქ კონსტანტინოპოლში, მაგრამ ბევრი ასევე გაბნეული იყო სოფლად. სხვადასხვა წყაროებში (საკანონმდებლო აქტები, მონასტრის ტიპები, მატიანეები, ცხოვრება, წარწერები, ბეჭდები და სხვ.) საუბარია ასობით საქველმოქმედო დაწესებულებაზე, რომლებიც იყოფა შემდეგ ჯგუფებად:

• საავადმყოფოები და სასტუმროები – ხშირად წყაროებში ისინი სინონიმებად გამოიყენება და დიდი ალბათობით გამოიყენებოდა კონკრეტული საჭიროებების მიხედვით;

• ღარიბთა თავშესაფრები;

• მოხუცთა სახლები;

• უსინათლოთა სახლები;

• ბავშვთა სახლები;

• ქვრივების სახლები;

• აბაზანები კეთროვანი პაციენტებისთვის და აბაზანები ღარიბი ადამიანებისთვის;

• დიაკონები – განსაკუთრებით საერთო სოციალური ცენტრები ქალაქის სამრევლოებში; ეგვიპტეში ძირითადად მონასტრებისთვის მოქმედებდნენ, ამავე დროს მონასტრები მხარს უჭერდნენ სხვა დიაკვნებს ქალაქებში; იქ აძლევდნენ საჭმელსა და ტანსაცმელს ღარიბებს (ახალებს), მაგრამ იყვნენ დიაკვნებიც სპეციალური დანიშნულებით, როგორიცაა ავადმყოფების, მოხუცების ზრუნვა, ღარიბთა და მოგზაურთა აბანოები;

• ფსიქიკურად დაავადებულთა სახლები (მხოლოდ საეკლესიო) - ამ სახლების შესახებ მეტი ინფორმაცია მე-10 საუკუნიდან მოდის; მე-10 საუკუნის საკანონმდებლო აქტში ნათქვამია: „ავადმყოფი (გონებრივად) ქალი არ უნდა წავიდეს, მაგრამ მასზე ზრუნვა ახლობლების მოვალეობაა; თუ არ არის, შევიდეს ეკლესიის სახლებში“.

ამ საზოგადოებრივი და საეკლესიო კეთილდღეობის სახლების დიდი ნაწილი მონასტრებით იყო მხარდაჭერილი ან თუნდაც იქ განთავსებული. მათ ჰქონდათ დიდი საწოლის საფუძველი, რომელიც იცვლებოდა კონკრეტული საჭიროებების მიხედვით. უფრო დიდის შესახებ ინფორმაცია მოცემულია წყაროებში. ასე, მაგალითად, ჩვენ გვესმის, რომ ზოგიერთი სახლი იყო ორსართულიანი შენობები - მაგალითად, წმინდა თეოფილაქტე ნიკომიდიელის საავადმყოფო, მაკარიუსის სასტუმრო ალექსანდრიაში. სხვებისთვის ცნობილია საწოლების რაოდენობა, მაგალითად: პატრიარქ ეფრემის (527-545) დროს ანტიოქიის საეკლესიო საავადმყოფოს ორმოცზე მეტი საწოლი ჰქონდა. ოთხასი საწოლი იყო კეთროვანის საავადმყოფოში ფორკიდაში, იერუსალიმის ახალ ღვთისმშობლის სასტუმროში ორასი საწოლი იყო, ალექსანდრიის შვიდ თავშესაფარს ჰქონდა ორმოცი საწოლი, ანუ სულ ორას ოთხმოცი საწოლი და ა.შ.

ნიკომიდიელი ეპისკოპოსის წმიდა თეოფილაქტეს (806-840 წწ.) ცხოვრება უამრავ ინფორმაციას გვაწვდის მის საქველმოქმედო მოღვაწეობაზე და განსაკუთრებით მის მიერ დაარსებული საავადმყოფოს მუშაობაზე. ორსართულიან საავადმყოფოში იყო წმინდა კოსმას და დამიანე უვერცხლის სამლოცველო. ეპისკოპოსმა ექიმები და პერსონალი დანიშნა ავადმყოფების მოვლაზე, თვითონ კი ყოველდღიურად დადიოდა საავადმყოფოში და არიგებდა საკვებს. ყოველ პარასკევს საავადმყოფოს სამლოცველოში მსახურობდა მთელი ღამის სიფხიზლეს, შემდეგ კი თავად რეცხავდა ავადმყოფებს, ასევე კეთროვნებს, რომლებისთვისაც იყო სპეციალური ფრთა.

პაფლაგონიაში, ანგირას საავადმყოფოები ბერებით იყო დაკომპლექტებული. მათ დღე-ღამის მორიგეობა მიიღეს. პალადიუსის ლავსაიკა მოგვითხრობს ბერზე, რომელმაც შეწყვიტა ლოცვა ეპისკოპოსში (სადაც ავადმყოფები იკრიბებოდნენ) ღვთისმსახურების დროს და დაეხმარა ორსულ ქალს მშობიარობაში.

ქალაქის ეპისკოპოსის წმინდა რავულას ცხოვრება (V ს.) ბევრ დეტალს გვაწვდის ედესაში სოციალური აქტივობის შესახებ. ქალაქში საავადმყოფო ააშენა და თვითონ ზრუნავდა, რომ წესრიგში იყო, საწოლებს რბილი ლეიბები ჰქონოდა და ყოველთვის სუფთა ყოფილიყო.

საავადმყოფოს უვლიდნენ ასკეტები, წმინდა რავულას თანამგზავრები, კაცები და ქალები. თავის უმაღლეს მოვალეობად მიიჩნია, ყოველდღიურად მოინახულოს ავადმყოფები და მიესალმა მათ კოცნით. საავადმყოფოს შესანარჩუნებლად მან რამდენიმე სოფელი გამოყო ეპარქიისგან და მთელი შემოსავალი ავადმყოფებს გადასცა: ყოველწლიურად დაახლოებით ათას დინარს გამოყოფდა.

ეპისკოპოსმა რავოლასმა ქალთა თავშესაფარიც ააშენა, რომელიც ედესას აქამდე აკლდა. ეპისკოპოსობის ოცდაოთხი წლის განმავლობაში მან არც ერთი ეკლესია არ ააშენა, მისი ცხოვრება გვიამბობს, რადგან ფიქრობდა, რომ ეკლესიის ფული ღარიბებსა და გაჭირვებულებს ეკუთვნოდათ. მან ბრძანა, გაენადგურებინათ ოთხი წარმართული ტაძარი და აეშენებინათ ქალთა თავშესაფარი. თავის ოლქის ადმინისტრაციისთვის შედგენილ კანონებს შორის იყო ერთი, რომელშიც ნათქვამია: „ყოველ ეკლესიას უნდა ჰქონდეს სახლი, სადაც ღარიბებს შეუძლიათ განისვენონ“.

იმ დროს საძულველი და ქალაქების საზღვრებს გარეთ მცხოვრები კეთროვნებისთვის განსაკუთრებული სიყვარულით ზრუნავდა. მან თავისი სანდო დიაკვნები გაგზავნა მათთან საცხოვრებლად და საეკლესიო ფულით დაფარა მათი მრავალი საჭიროება.

არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ კესარიაში წმინდა ბასილი დიდის სახელგანთქმული ბასილიადა (IV საუკუნე) – სოციალური დაწესებულებების უზარმაზარი კომპლექსი, სადაც დიდი ადგილი დაეთმო კეთროვნებს. წმინდა ბასილი გავლენას ახდენდა რაიონის მდიდარ მოქალაქეებზე და ისინი კეთილდღეობის კომპლექსს დიდ თანხებს სწირავდნენ. იმპერატორმაც კი, რომელიც თავდაპირველად მის წინააღმდეგ იყო, დათანხმდა ბასილიადაში კეთროვანის სასარგებლოდ რამდენიმე სოფლის შეწირვას.

წმინდა ბასილისა და წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელის ძმამ, ნაუკრატიუსმა დააარსა მოხუცთა სახლი კაბადოკიის ტყეში, სადაც ზრუნავდა ღარიბ მოხუცებზე მას შემდეგ, რაც მან იურიდიული პროფესია მიატოვა. ახლომდებარე ტყეში ნადირობდა და ამით სახლში მყოფ მოხუცებს კვებავდა.

სოციალურ ინსტიტუტებს მხარს უჭერდა სახელმწიფო ან ეკლესია, ზოგჯერ იღებდნენ შემოწირულობებს იმპერატორებისგან ან კერძო პირებისგან ფულსა და ქონებაში, ამიტომ ბევრ მათგანს ჰქონდა საკუთარი ქონება. ზოგიერთი მათგანი კერძო იყო, მაგალითად ამნიაში, პაფლაგონიაში, სადაც წმინდა ფილარეტის მეუღლემ (VIII საუკუნე) მისი გარდაცვალების შემდეგ ააშენა სახლები ღარიბებისთვის, რათა დაეხმარა არაბთა შემოსევების შედეგად განადგურებულ ტერიტორიას. სახლების გარდა, მან აღადგინა დანგრეული ტაძრები და დააარსა მონასტრები.

ზოგიერთ რაიონში ფუნქციონირებდა ქალისა და მამაკაცის ცალკეული დაწესებულებები, მაგალითად, კაბადოკიაში, ანტიოქიაში, იერუსალიმში, ალექსანდრიაში, ან ისინი შერეული იყო, მაგრამ ქალები და მამაკაცები დაშორდნენ შენობების სხვადასხვა სართულებზე ან ფრთებზე, როგორც ეს იყო კეთროვანთა სახლში. ალექსანდრიაში. ყველა მათგანს ჰქონდა საკუთარი სასაფლაო. იყო ისეთი განსაკუთრებული შემთხვევებიც, როგორიცაა ილიასა და თეოდორეს სასტუმრო მელითინიში, სომხეთში. ისინი იყვნენ ვაჭრები, რომლებიც უკვე გაზრდილნი თავიანთ სახლს მოგზაურთა და ავადმყოფთა სასტუმროდ აქცევდნენ. თუმცა მათ გარდა სახლში მუდმივად ცხოვრობდნენ სხვა ადამიანებიც: ქალწულები, მოხუცები, უსინათლოები, ინვალიდები და ყველა მარხვითა და თავშეკავებით ეწეოდნენ მონაზვნურ ცხოვრებას.

ქალაქებში, როგორებიცაა იერუსალიმი, იერიქო, ალექსანდრია და სხვა, ბერებისთვის ცალკე მომთაბარეები იყვნენ. ზოგიერთ შემთხვევაში, ისინი ასევე გამოიყენებოდა, როგორც სასჯელისა თუ გადასახლების მღვდლებისა და ბერების „განსამართლების“ ადგილი. მაგალითად, კუნძულ ქიოს იმპ. თეოდორამ სპეციალურად მონოფიზიტ ბერებისა და გადასახლებული ეპისკოპოსებისთვის სასტუმრო ააგო. განგრაში, პაფლაგონიაში, ასევე იყო საეკლესიო სასტუმრო, სადაც 523 წელს მეორედ გადაასახლეს იერაპოლის მონოფიზიტმა მიტროპოლიტმა ფილოქსენემ, სადაც გარდაიცვალა.

იმპერატორები განსაკუთრებულ ზრუნავდნენ ამ დაწესებულებებზე და არსებობდა სახელმწიფო პოლიტიკა მათი განვითარებისთვის. წმინდა სვიმეონ სვეტის ცხოვრებაში აღნიშნულია, რომ ლიხნიდოსში (ახლანდელი ოჰრიდი) ღარიბთა სახლის წინამძღვარი დომნინი მიიღო იმპ. იუსტინიანე კონსტანტინოპოლში სახლის ზოგიერთ დავალიანებაზე. იუსტინიანემ ააგო ან აღადგინა ასეთი სახლები იმპერიის ბევრ ციხესიმაგრეში, განსაკუთრებით მის სასაზღვრო რაიონებში. უამრავი წარწერაა, სადაც მისი სახელია ნახსენები ბიზანტიაში სოციალური სახლების აღდგენასთან დაკავშირებით.

იმპერიის დასასრულამდე ამ კონკრეტული ტიპის დაწესებულებაზე ზრუნვა საზოგადოების აუტსაიდერებზე სახელმწიფოს საშინაო პოლიტიკაში პრიორიტეტებს შორის იყო. თავის მხრივ, ეკლესია კაცობრიობის ისტორიაში სრულიად ახლებურად უყურებდა „გარეთებს“ და მისცა მათ ისეთი რამ, რისი მიცემაც ვერც ერთმა სოციალურმა ინსტიტუტმა, თუმცა კარგად შენარჩუნებულმა, არ შეიძლებოდა: აღადგინა მათ ადამიანური ღირსება, დაანგრია კედლები და უბედურება. და დაავადებამ გამოყო ეს ხალხი საზოგადოებისგან. უფრო მეტიც, იგი უყურებდა მათ, როგორც თავად ქრისტეს, მისი სიტყვების თანახმად: ჭეშმარიტებას გეუბნებით: რამდენადაც თქვენ გააკეთეთ ეს ჩემს უმცირეს ძმებს შორის, თქვენ ეს გააკეთეთ მე.

ილუსტრაცია: ხატი „წმინდა იოსებისა და წმინდა ანას სადილი“, კედლის მხატვრობა ბოიანას ეკლესიიდან (ბულგარეთი), XIII ს.