Aratohu i roto i te Horopaki o te Hanga rangimarie
He kupu hou te hanga rangimarie. I hangaia e te Hekeretari Tianara o te Kotahitanga o nga Whenua o te Ao Boutrous Boutrous-Ghali tata ki te tekau tau ki muri, ki te korero mo te huinga mahi i hangaia hei whakatairanga i nga hononga rangimarie i waenga i nga roopu taupatupatu, ina koa i muri i te hainatanga o te whakaaetanga rangimarie. He maha nga tohunga me nga tohunga e whakamahi ana i tenei kupu ki te korero mo nga mahi e mahia ana i nga wa katoa o te kaupapa rangimarie. Ka tangohia e matou tera tirohanga whanui mo te hanga rangimarie i roto i tenei aratohu, ma te whakamahi hei kupu whakamarumaru e mau ana i te huarahi kore tutu me te korero ki nga waiaro me nga mahi katoa e whai ana ki te awhina i nga tangata ki te whakatau i nga tautohetohe me te hanga hononga pumau.
Ko tona tikanga whanui, ko te hanga i te rangimarie he hanga i te rangimarie, i nga hapori pumau, me nga hapori.1 E mohio ana te Peacebuilding ko te rangimarie "he mahinga kaha e taea ai e te tangata, i etahi wa, te whakatairanga i te pakanga [na roto i te mahi tutu kore] hei whakapai ake i nga ahuatanga me nga hononga o etahi atu, o ratou ake ranei."2 I te mutunga, ko te kaupapa hanga rangimarie he aukati i te tutu me te riri kino; whakaora i nga tangata takitahi me nga hapori mai i nga paanga o te tutu; me te hohou i nga tangata takitahi me nga hapori, "kia taea ai te mahi tahi."3
Ko te hanga i te rangimarie ko te whakarereke i te punaha katoa, kaua ko nga waahanga takitahi. E pa ana ki te tangata takitahi, te hapori, te hapori, me te punaha o te ao. Ka pa ana ki nga whakaaro, nga uara, nga waiaro, nga take, me nga hononga. Ko te hanga i te rangimarie he maha nga mahi iti me te rahi, ko etahi e whakautu ana ki nga hiahia tere penei i te whakamaarama i nga mamae, i te whakamaaramatanga ranei o nga raruraru me etahi atu i hangaia mo te wa roa. Ko etahi o nga rautaki hanga rangimarie me mahi tonu i roto i nga tau tekau ki te whai hua, ina koa ko nga mea i hangaia hei whakarereke i nga hanganga me nga punaha hapori, torangapu, ohaoha.
Ko te hanga i te rangimarie he waahi mahi me te ako matauranga. E hanga ana i runga i nga tekau tau o te rangahau mo te rongo me te whakawhanake i nga ariā me nga mahi mo te whakatau pakanga, te whakakeke kore tutu, me te mahi i roto i nga waahi e pa ana penei i te mana tangata me te whanaketanga hapori. He waahi hihiri i whakawhānuihia te arotahi mai i te aukati me te whakamutu i nga pakanga hapori tutu ki te ako i nga punaha me etahi atu take o te pakanga ki te ako i nga tukanga i muri i te pakanga mo te whakaora me te hanganga. He maha nga momo marautanga penei i te hitori, te hinengaro, te sociology, te anthropology, te koiora, te putaiao torangapu, te matauranga, te whakawhitiwhiti korero, te kaupapa here a te iwi, me era atu.
Ko te mahi a nga tangata whenua ki te hanga rangimarie e kore e taea te whakahawea. Mai ta Louise Diamond, te taata patu hau marite tahito, i parau, “te mana no te faatupu i te hau tei te taata e rave rahi eiaha râ i te tahi noa.”4 Ki te hanga i te rangimarie whai hua me te mau tonu me whakawhanake tatou i te kaiarahi me te whai waahi ki nga taumata katoa o te hapori, mai i nga taangata e mahi ana i te rohe i te "putanga" ki te hanga i te turanga o te whakawhirinaki i waenga i nga taangata o nga taha rereke o te pakanga, ki nga tangata e kaha ana ki roto. he maha nga kaha rereke i nga taumata o te motu, o te rohe me te ao.
Ko te Whakaaetanga Whakapono ki te Whakapaipai
Ko nga roopu me nga tangata takitahi e mahi ana mo te maaramatanga o roto o nga whakapono e mau ana i nga taviri kaha mo te iriti i te pakanga, ahakoa ka kitea. Ko te tikanga, ko te nuinga o nga whakapono e whai ana ki te kawe i te rangimarie ki a ratou akonga me te tangata. I te wa ano, he maha nga wa ngawari ki te whakahaere i nga rereketanga o te whakapono me te whakamahi hei whakakorikori i nga hapori me nga tangata takitahi mo te tutu. Na, ko te ako ki te mohio ki te tikanga o nga rereketanga whakapono - me te noho pai ki te maha o nga "reo" kanorau o nga korero whakapono me te wairua - ka whakaiti i te tupono o te tuukino whakapono me te kore e manawanui, te mauahara, me te tutu e mau tonu ana. Ka taea hoki e ia te whakahihiri i nga tangata ki te whakauru kaha ki te hanga hononga me te whanaungatanga puta noa i nga wehenga whakapono me te mahi ki te whakatika i te he.
Kei ia roopu whakapono kua roa nei he putunga o mua o nga tikanga e hanga ana i te tuakiri. He tohu kaha me nga kawa e whakaatu ana i nga hiahia me nga hiahia o te roopu. He nui hoki o ratou maataapono, uara, me nga mahi ka taea te hanga i te rangimarie me te whanaungatanga mahi tahi i waenga i nga hoariri.
Ko te hanga rangimarie o te whakapono — tae atu ki te hanga rangimarie i waenga i nga whakapono — he waahi mohio inaianei mo te mahi me te ako i roto i te mara hanga rangimarie nui ake. Ka uru mai ki roto i nga huinga motuhake o nga tikanga me nga whakamaarama, nga hihiri, nga take me nga paanga, me nga rautaki. Ko ona koha ko te reo poropiti me te morare me te mana o te whakapono, nga rauemi whakahaere o nga roopu whakapono me nga hapori maha, nga mahi takawaenga me nga mahi a te hunga whai whakapono me te taha wairua, me te aro ano ki te whakaora i nga hononga me te hapori.
Ko te ako me te kaha hurihuri o nga whakaakoranga me nga mahi a te whakapono me te wairua, he whakaurunga motuhake ka kawea mai e nga roopu whakapono ki te hanga rangimarie i te katoa. Kei roto i enei ko nga tino huanga o te aumihi me te aroha, te maia me te tuku i a ia ano, te mohio me te whakahaere i a ia ano; he whakapono ki te mana hurihuri o te aroha me te whakaaro pai; te faaroo i mua i te mau fifi e au ra e eita e nehenehe e noaa; me te whakaaro ki te whakaora me te houhanga rongo.
Ko te hanga rangimarie i roto i nga whakapono he huarahi ki te uru atu ki enei puna tikanga me nga mahi hei painga mo te katoa. He huarahi ano hoki ki te whakauru i tetahi wahanga o te hapori e kore e uru ki roto i nga mahi torangapu mana me nga tikanga o te rangimarie.
Ko te hanga rangimarie i waenganui i nga whakapono he maha nga momo kaupapa me nga mahi e whai ana ki te whakapakari i te maramatanga, te whakaute, me te mahi tahi i waenga i nga tangata whakapono. Ko etahi o nga tauira ko te korerorero i waenga i nga whakapono me te tiri i nga kawa me nga mahi whakapono; mahi i waenganui i nga whakapono mo te oranga hapori me te whanaketanga ohaoha; me te hohenga hohou rongo i hangaia hei whakakotahi i nga roopu e whawhai ana, ki te whakaingoa i etahi o nga waahanga mahi matua.
I te mea ko te nuinga o nga tangata e kaha ana ki roto i nga roopu whakapono he tangata whenua motuhake kaore he whakangungu motuhake engari e awangawanga ana mo nga ahuatanga o o ratau hapori me o raatau whenua me te tino piripono ki te mahi mo te rangimarie, ko nga mahi i te papa whenua he mea tino tika.
Ko nga mahi whakaruruhau e tino pai ana ki nga mahi a te iwi o te iwi o nga whakapono, ko nga mahi hei whakapakari i te maaramatanga me te mahi tahi puta noa i nga waahanga wehewehe i roto i te hapori, me te whakawhanake i nga huarahi hou mo te whakatau i nga rereketanga i runga i te rangimarie me te whai hua. Ka hangaia e nga roopu whakapono he waahi mo te haumaru, te whakaae, te maarama, te maarama, me te whakarereketanga ka puta. Ko te whakakotahi noa ki te mahi tahi i roto i te waahi whakapono he mahi hanga rangimarie. Ka whakawhanake i nga ahurea o te rangimarie
Ko nga tangata hanga rangimarie i waenganui i nga whakapono, he rerekee na:
te whakakotahi i nga roopu kanorau
te whakarongo ma te tuwhera ki etahi atu
te whakaako me te wawahi i nga tikanga
tumanako whakahihiri
te whakapakari i te whakawhirinaki mo nga take uaua
te hanga i te whakaaro whakauru o te hapori e awhi ana i te hunga “atu”
he tauira mo nga huarahi whai hua ki te whakatau i nga rereketanga
te tautoko i te hiahia ki te whakarereke i nga punaha me nga hanganga kino e mamae ai etahi atu
1 Te Whakapaipai: A Caritas Training Manual (Vatican City: Caritas Internationalis, 2002), 4.
2 Susan L. Carpenter, He Repertoire o nga Pukenga Hohou rongo (Consortium on Peace Research, Education, and Development, 1977), 4.
3 Paula Green, "Whakapā: Whakangungu i te Whakatupuranga Hou o nga Kaihanga Haumaru," Te Hau me te Huringa 27:1 (Hanuere 2002), 101.
4 “Te hanga i te rangimarie: Ko wai te kawenga?” Tuhinga o nga Ara (Hinga 1996), https://www.pathwaysmag.com/9-96diamond.html.
United Religions Initiative ~ Interfaith Peacebuilding Guide, Akuhata 2004 Introduction, pp. 12-15.
tukutuku: www.uri.org
