Автор: проф. Пламен Павлов
Во 1194 година, кралот Асен I ја поразил византиската војска во битката кај Аркадиопол (Лозенград) во „Македонија“ - Источна Тракија.
Епизодата со грузиските липарити го заокружува нашето знаење за бугарско-византиските воени конфликти под првите Асеневити
Во средниот век, без оглед на географската оддалеченост и големите водени пречки, како што е Црното Море, постоеле трајни врски меѓу Бугарите и Грузијците. Главен сврзувачки елемент е заедничката православна вера, а своевидна „круна“ на овие односи е познатиот манастир „Св. Богородица Петрициониса“ – Бачковскиот манастир, основан во 1083 година од ерменско-грузискиот благородник Григориј Пакурјан/Бакуриани. Во манастирот со векови живееле грузиски монаси, а на крајот на XI век таму работел Јоан Петрици (околу 11-1050). Прекарот со кој средновековниот грузиски филозоф останува во историјата е од бугарското име „Петрич“ – денешна тврдина Асен. Грузиската книжевна школа формирана во Бачково се викала Петрицинска. За духовните врски меѓу Бугарија и Грузија може да се зборува уште долго, но денес ќе се задржиме на уште една, „поатрактивна“ епизода од нашата историја, во која има грузиско учество.
Во 1194 година, пет браќа од семејството Липарити паднале во виорот на бугарско-византиската војна, која започнала со востанието на Петар и Асен. „Куќата“ на липаритите е „водач“ на аристократијата против кралската власт. Улогата на Липаритите го достигнала својот апогеј во средината на 11 век, а во 1047 година нивниот водач Липарит IV дури успеал привремено да го избрка од земјата кралот Баграт IV... За да го смират семејството, грузиските кралеви му дале имоти, високи титули. , итн. н. На крајот, во 1093 година, кралот Давид IV го анектирал кнежевството на предците. Голем број претставници на бунтовниот „клан“ побарале засолниште во Византија, добивајќи високи титули и позиции во армијата и државната управа.
Неодамна починатиот проф. Иван Јорданов (1949-2021), водечки специјалист по нумизматика и сфрагистика, објави печат на Михаил Липарит. Во 70-тите или 80-тите години на 11 век ја добива високата титула „продер“, а неговиот печат бил откриен во Анкиало/Поморие. Овде накратко ќе раскажеме за учеството на пет липарити во византиската војска еден век подоцна, за што дознаваме во Житието на кралицата на кралиците Тамара.
Забележаната грузиска кралица Тамар (1184-1213) била во сериозни проблеми со останатите грузиски липарити. Пет браќа, „...синовите на Кехабер од гнилите корени на семејството Липаритус...“, создаваат интриги кои водат до политички убиства. Одлучната и енергична Тамар наредила секој од браќата да биде затворен и изолиран во посебна тврдина, но овој облик на домашен притвор не функционирал. На крајот, бунтовниците беа протерани „… во егзил во грчка Македонија (византиска Источна/Одринска Тракија), каде што потоа беа заклани од Кипчаците (Куманите), како што слушнавме, во битка како славни храбри…
Протерувањето на браќата Липарити се припишува на првите години од владеењето на Тамара – пред 1191 година, кога на власт во Византија бил императорот Исак II Ангел (1185-1195, 1203-1204), под кој односите со Грузија биле сериозно затегнати. Како што е познато, Тамара дала политички азил, а подоцна активно ги поддржувала Алексиј и Давид Мега-Комнениј, внуци на поранешниот римски император Андроник I Комнен (1183-1185) и основачи на Требизонската империја. Браќата Липарити отишле во Византија со своите вооружени чети, сметајќи на поддршката од нивните роднини во Константинопол - на пример, судијата Басили Липарит, споменат во 1177 година. Со оглед на нивното воено искуство, грузиските аристократи биле запишани во византиската војска на фронтот со обновеното од браќата Петар и Асен бугарското кралство.
Кога и под кои конкретни околности умреле петте липарити? За жал, нема точни податоци, но одговорот на ова прашање воопшто не е невозможен. Сликата на бугарско-византиската воена конфронтација под првите Асеневи е доволно богата со настани, за кои љубопитниот читател може да дознае повеќе од новообјавената книга на д-р Анелија Маркова „Втото бугарско кралство во војна и мир“ (Софија, 2022). До 1202 година, кога било постигнато примирје меѓу императорот Алексиј III Ангел (1195-1203) и кралот Калојан (1197-1207), меѓусебните удари следеле еден по друг.
Бугарските воени дејствија, вклучително и куманските напади во „Македонија“ (Источна Тракија), се случија во текот на целиот период. Петте Липарити починале релативно брзо по нивното протерување од Грузија, очигледно во некоја поголема битка. Најверојатно е дека смртта на грузиските аристократи се припишува на воените дејствија во пролетта 1194 година, кога кралот Асен им нанел катастрофален пораз на здружените сили на византиските генерали Алексиј Гид и Василиј Ваци во Аркадиопол (Лулебургас). Во решавачката битка војниците на „домашниот исток“ (врховниот командант на трупите од Мала Азија) Алексиј Водич се поклониле пред бугарскиот напад, тргнувајќи во неуредно бегство. Војниците под команда на Васили Ваци, „домашни на Западот“ (Балканот) беа речиси целосно уништени од Бугарите и Куманите.
Тешкиот пораз бил сфатен од Исак II Ангел како вистинска воена катастрофа... Поради оваа причина, царот барал сојузник во задниот дел на Бугарите и планирал заеднички воен напад заедно со неговиот свекор, унгарскиот крал Бела. III. За среќа, овој амбициозен и опасен дизајн беше спречен со превратот на Алексиј III Ангел против Исак Ангелус во 1195 година.
Учеството на браќата Липарити во војната меѓу Ромите и Бугарите може да се поврзе токму со „западните“ трупи на чело со Васили Ваци. Оловниот печат на овој истакнат римски аристократ бил пронајден во регионот Карџали и повторно објавен од проф. Иван Јорданов. На него е испишан високиот наслов „севаст“. Од информации за настани блиски во времето, дознаваме дека во составот на балканските чети на империјата имало чети на Алани (предците на денешните Осетијци), ставени под команда на римскиот војсководец Теодор Врана. Воената организација и тактиката на Грузијците беше речиси или целосно идентична со онаа на нивните северни соседи, Аланите, кои самите беа непроменлив платеник или сојузнички елемент во грузиската армија. Во традиционалните грузиско-алански односи, ова не е изненадувачки - самата кралица Тамар е Алан по мајка, а нејзиниот втор сопруг, Дејвид Сослан, е принц Алан. Аланските платеници дојдоа во Византија, се чини, главно преку Грузија. Сето ова ни дава причина да претпоставиме дека и грузискиот воен одред веројатно бил исполнет со Алани во византиска служба. Како што веќе забележавме во „Труд“ (17 декември 2021 година), во војската на Асеневци имало и сојузници Алани - сепак, тие дојдоа во бугарска служба не од државата Аланија (сега Северна и Јужна Осетија) на Кавказ, од Аланските „енклави“ во „куманската степа“ (денешна Украина).
Активните врски на Грузија со куманската „степска империја“ веројатно влијаеле на непознатиот автор да ги нагласи токму „Кипчаците“ (Куманите). Сосема е можно грузиските благородници да загинале во битка токму со Куманите, а не со самите Бугари. Во традиционалните воени тактики од ерата, лесната коњаница (соодветно Куманите, Грузијците и Аланите) често играше независна улога во текот на големите битки. Така е, на пример, познатата битка кај Адриен (14 април 1204 година), во која кралот Калојан, со помош на Куманите, ги победил латинските витези. На крајот, епизодата со браќата Липарити соодветно ги надополнува нашите сознанија за природата и особеностите на бугарско-византиските судири во времето на првите Асеневи.
И неколку збора за местото на битката – „Македонија“, како што во средниот век се нарекувала Источна Тракија. Грузискиот автор го знаел тоа, бидејќи во времето кога живеел, земјите на денешниот историско-географски регион Македонија се нарекувале… Бугарија поради националноста на нејзините жители!
Фото: Средновековната грузиска тврдина Хертвиси од времето на кралицата Тамар
Извор: trud.bg
