Chilankhulo chakale cha ku Africa, chopangidwa ndi olemba osaphunzira, chaphunziridwa
Zolemba zapadera zomwe zinapangidwa ku Africa pafupifupi zaka 200 zapitazo zasintha mofulumira kwambiri m'zaka zapitazi ndipo asayansi ayang'ana mwatsopano pa chitukuko cha zinenero zonse zolembedwa.
Asayansi ochokera ku yunivesite ya New England, Australia ndi Max Planck Institute for Human History mu kafukufuku watsopano adaganiza zophunzira mbiri ya chitukuko cha chinenero cha Vai kuchokera ku Liberia. Malinga ndi iwo, kulemba uku kungakhale chinsinsi chovumbulutsira chinsinsi cha kusinthika kwa kulemba pa Dziko Lapansi, malinga ndi ScienceAlert.
Kulembedwa kwa chilankhulo cha Vai m'dziko la Africa ku Liberia cha m'ma 1834 kudapangidwa kuyambira pachiyambi ndi amuna 8 osaphunzira. Vai ndi syllabary yosavuta, momwe zizindikiro zimaperekera masilabulo amodzi. Chilankhulo cha Vai ndi chimodzi mwa zilankhulo zochepa zaku Africa zomwe zili ndi zilembo zake zomwe sizitengera zilembo zachilatini.
Piers Kelly wa ku yunivesite ya New England anati: “Chifukwa chakuti kalembedwe kameneka n’kosowa kwambiri ndipo n’kosiyana ndi kalembedwe ka zinthu zina, tinkaganiza kuti wai akhoza kunena zinthu zambiri zosangalatsa zokhudza mmene kulemba kumayambira m’kanthawi kochepa. .
Mpaka pano, asayansi sakudziwa kuti zolemba zakale za anthu zidakhala zotani masiku ano. Amakhulupirira kuti kulemba m’mawonekedwe omwe tili nawo tsopano kunapangidwa pafupifupi zaka 5 zapitazo ku Middle East, ngakhale kuti njira zatsopano zolembera zidawonekeranso pambuyo pake. M'kupita kwa nthawi, kulemba koyambirira, monga kulembedwa kwa chinenero cha Wai, kunakhala kosavuta kupyolera mu chisinthiko chachilengedwe.
"Zithunzi zoyamba m'machitidwe olembera oyambilira zidasanduka zilembo zovuta, zomwe zidasintha kukhala zilembo zosavuta komanso zomveka," akutero Kelly.
Opanga zilembo za Vai anapanga zilembo zapadera za syllable iliyonse ya chinenero chawo. Onsewa anali malingaliro wamba, monga mayi wapakati kapena madzi, ndi matanthauzo osadziwika. Pazonse, zolemba za Vai zili ndi zilembo za 200, zomwe zikutanthauza masilabi pawokha.
Kwa zaka pafupifupi 200 za kukhalapo kwake, njira yolembera ya Vai yasintha kwambiri. Zolemba zovuta kwambiri zomwe zinali zovuta kukumbukira kwa mibadwo yotsatira zakhala zosavuta.
"Njira zolembera zovuta zimakhala zovuta kuphunzira kwa ophunzira osaphunzira, kotero m'kupita kwa nthawi, makalata ovuta kukumbukira asintha, kapena asowa palimodzi," akutero Kelly.
Asayansi anafika ponena kuti kupita patsogolo kwaumisiri watsopano kunasonkhezera kupeputsa kwa kulemba kwa anthu osiyanasiyana. Uku ndiko kupangidwa kwa zida zatsopano zolembera, mawonekedwe a mapepala, ndi zina zotero. Chinenero cha Vai chinasinthanso chimodzimodzi ndi kufewetsa pakapita nthawi.
Liwiro limene Vai script yasintha mu nthawi yochepa ndi chodabwitsa chodabwitsa. Koma asayansi akukhulupirira kuti zimenezi zinachitika chifukwa anthu amene anayambitsa kalembedwe kameneka anali kale ndi maganizo oti alembe m’mayiko ena. Chifukwa chake, zolemba za Vai zidakonzedwa mosavuta malinga ndi zovuta zanthawiyo komanso zosowa za omwe amaziphunzira.
Ngakhale kuphweka, Vai amasungabe zilembo zovuta, akutero Kelly.
