O lo'o talia pea e le tulafono le avanoa e fa'aogaina ai le fa'amalosi ma le fa'amalosi i le foma'i o se mataupu e matua fefinaua'i. E le gata ina salalau ae o faailoilo ma fuainumera mai atunuu eseese o Europa o loʻo faʻaalia ai le faʻatupulaia.
O le tele ma le tele o tagata o loʻo feagai ma faʻalavelave faʻapitoa faʻapitoa. O mea fa'ailoga e talitonuina e se tasi e fa'aaogaina i tulaga ogaoga ma i ni nai tagata tulaga ese ma le mata'utia o le mea moni e masani lava.
"I le lalolagi atoa, o tagata o loʻo i ai tulaga faʻalesoifua maloloina o le mafaufau ma faʻafitauli faʻale-mafaufau e masani ona lokaina i totonu o faʻalapotopotoga o loʻo vavaeeseina ai i latou mai sosaiete ma vavae ese mai o latou alalafaga. O le toʻatele o loʻo feagai ma sauaga faaletino, faʻafeusuaiga, ma lagona ma le tuulafoaia i falemaʻi ma falepuipui, ae faʻapea foʻi i totonu o nuʻu. Ua le maua foi e tagata le aia tatau e fai ai filifiliga mo i latou lava e uiga i le tausiga o le soifua maloloina o le mafaufau ma togafitiga, o fea latou te mananao e nonofo ai, ma a latou mataupu tau le tagata lava ia ma mea tau tupe,” Na taʻua e Dr Tedros Adhanom Ghebreyesus, Faatonu Sili Aoao o le Faalapotopotoga o le Soifua Maloloina a le Lalolagi (WHO) i se Fono a Malo Aufaatasi i aia tatau a tagata soifua i le soifua maloloina o le mafaufau faia i le 2018.
Ma i le lauga na tuʻuina atu e fai ma ona sui e Dr. Akselrod, Fesoasoani DG WHO mo le Soifua Maloloina o le Mafaufau na ia faʻaopoopoina,
O le faʻatinoina o aia tatau a tagata i le mafaufau, faʻatasi ai ma le faʻamutaina o soʻo se faʻaogaina o le faʻamalosi - e ala i le tulafono ma faʻatinoga moni - ua avea ma autu taua i le lisi o aia tatau a le Malo Aufaatasi. Ae e le gata i le UN, i le tele o atunuu Europa, e tagata tomai faapitoa o loʻo galulue i le tulaga o le soifua maloloina o le mafaufau ae le o le itiiti ifo i tagata ua oʻo i le faʻaaogaina ma le faʻaleagaina o le faʻamalosi i le mafaufau.
Sauaga e ono o'o atu i sauaga
I le fono lava lea a Malo Aufaatasi i le soifua maloloina o le mafaufau ma aia tatau a tagata Komesina Maualuga a Malo Aufaatasi i Aia Tatau a Tagata, Mr. Zeid Al Hussein tusia:
Na faamanino mai e le High Commission on Human Rights e faapea: “Togafitiga fa'amalosi - e aofia ai vaila'au fa'amalosi ma togafitiga fa'amalosi eletise fa'amalosi, fa'apea fo'i ma le fa'atulafonoina ma le fa'amavaega - e le tatau ona toe faia."
Na ia faaopoopo mai e faapea “O le mea moni lava, o aia tatau a tagata e iai mana'oga fa'ale-mafaufau ma i latou o lo'o i ai tulaga fa'ale-mafaufau e le o lagolagoina lautele i le lalolagi atoa. E tatau ona sui lenei mea."
O le faʻaaogaina o faiga faʻamalosi (aveesea o le saʻolotoga, vailaʻau faʻamalosi, faʻaesea, ma le taofiofia ma isi ituaiga) o le mea moni e matua salalau ma taatele i le mafaufau. Atonu e mafua ona e masani ona le mafaufau fomaʻi mafaufau i manatu o le maʻi pe faʻaaloalo i lo latou faamaoni. E mafai foi ona finau se tasi ona o le faʻaaogaina o nei faʻaogaina o le malosi e faʻatagaina faaletulafono e faʻaaogaina, aua o le mea lena na faia mo le tele o seneturi. E le o aʻoaʻoina ma poto masani le au faʻapolofesa faʻalesoifua maloloina i le auaunaga faʻafomaʻi i le auala e feagai ai ma tagata mai se vaaiga faʻaonaponei o aia tatau a tagata.
Ma o lena mafaufauga masani ma le salalau e foliga mai o le mafuaaga lea o le faʻateleina o le faʻaogaina o le malosi ma le faʻaleagaina o le siosiomaga i le tele o tulaga o le soifua maloloina o le mafaufau.
O le faʻatupulaia o faʻataʻitaʻiga e faʻaleagaina ai gasegase
Polofesa o le mafaufau, Sashi P Sashidharan, ma Benedetto Saraceno, sa avea muamua ma faatonu o le Faalapotopotoga o le Soifua Maloloina a le Lalolagi (WHO) Department of Mental Health and Substance Abuse ma o le taimi nei o le Failautusi Aoao o le Lisbon Institute for Global Mental Health, na talanoaina le mataupu i se Faatonu lomia i le British Medical Journal faaaloalogia faavaomalo i le 2017: “O le faʻatupulaia o faʻataʻitaʻiga e faʻaleagaina mo gasegase, e le lagolagoina e faʻamaoniga, ma e tatau ona toe faʻafoʻi. O le fa'amalosi i ona uiga 'ese'ese o lo'o totonugalemu lava i foma'i fa'afoma'i, o se talatuu o lona amataga fa'avae."
E le mafai ona mafaufauina o isi tagata, i lenei tulaga, psychiatrist (s), e mafai ona filifili i luga o le aia tatau i le ola poʻo le aia e feoai ai, poʻo le faʻaalia o "togafitiga" faʻaleagaina e faʻaumatia tagata! Le fesili e fesili ifo ia te oe lava: "Ma afai o aʻu?". Faafetai mo le faailoaina o nei soliga o Aia Tatau a Tagata!
O fea o iai aia tatau a tagata? Ua latou solia le tulafono, e tatau ona faia se mea vave e taofi ai lenei mea, ua tatou i ai i le vaitau o aia tatau a tagata, o gaioiga ogatotonu e tatau ona TUTU NEI.
Fa'amalo i latou ua faia se mea e sui ai lea tulaga.
Ose soliga mata'utia o aia tatau a tagata. O lenei galuega e manatu latou te sili atu i lo le tulafono.
E matua le mafaufauina!!
O fea o iai le saolotoga o le tagata lava ia?