Руслан Халікаў — эксперт у рэлігіязнаўстве, член Рады Украінскай асацыяцыі даследчыкаў рэлігіі, працуе над праектам дакументавання ўплыву вайны на рэлігійны плюралізм ва Украіне як на акупаваных тэрыторыях, так і на астатняй тэрыторыі. краіны. Ён і яго калегі задакументавалі велізарную колькасць разбурэнняў рэлігійных аб'ектаў і будынкаў з пачатку вайны. У нас была магчымасць паразмаўляць з ім коратка і задаць яму некалькі пытанняў:
1. Ці можаце вы коратка апісаць свой даследчы праект?
Наш праект «Рэлігія ў агні: дакументаванне ваенных злачынстваў Расіі супраць рэлігійных суполак ва Украіне» быў запушчаны ў адказ на поўнамаштабнае ўварванне Расіі ва Украіну. У сакавіку 2022 года наша арганізацыя, Семінар па акадэмічным вывучэнні рэлігіі, ініцыяваў праект, і з самага пачатку ён быў падтрыманы Дзяржаўная служба Украіны па пытаннях этнапалітыкі і свабоды сумлення і Кангрэс нацыянальных суполак Украіны. Пазней праект атрымаў падтрымку з боку Міжнародны цэнтр права і рэлігіязнаўства (ЗША).
Гэты праект накіраваны на фіксацыю і дакументаванне шкоды, нанесенай культавым будынкам у выніку ваенных дзеянняў расійскай арміі ва Украіне, а таксама забойстваў, раненняў і выкраданняў рэлігійных лідэраў розных канфесій. Падчас вайны наша каманда мае на мэце сабраць дадзеныя аб ваенных злачынствах, учыненых Расійскай Федэрацыяй ва Украіне супраць рэлігійных суполак розных канфесій. Матэрыялы, якія мы збіраем, могуць быць выкарыстаны ў далейшых даследаваннях уплыву вайны на рэлігійныя суполкі Украіны, пры падрыхтоўцы дакладаў для міжнародных арганізацый, а таксама доказаў для прыцягнення агрэсара да адказнасці.
На сённяшні дзень у выніку ваенных дзеянняў пацярпелі больш за 240 культавых будынкаў, якія мы зафіксавалі ў нашай базе. З іх каля 140 праваслаўных храмаў, манастыроў, большасць з іх належаць УПЦ (МП). Мячэці, сінагогі, малітоўныя залы, залы Царстваў, ашрамы ISKCON, будынкі іншых рэлігійных меншасцей таксама пакутуюць, і мы таксама рэгіструем іх у базе дадзеных. Мы таксама ведаем пра каля пятнаццаці выпадкаў забойства або гібелі рэлігійных лідэраў у выніку абстрэлаў, у тым ліку ваенных капеланаў і грамадзянскіх валанцёраў з рэлігійных суполак. Некаторыя мясцовыя рэлігійныя лідэры былі выкрадзеныя расейскімі вайскоўцамі, вымушаныя пакінуць свой дом і парафію на акупаванай тэрыторыі.
2. Як склалася канфесійная сітуацыя ва Украіне падчас вайны, якая працягваецца? У вольнай Украіне? На акупаваных тэрыторыях?
Сітуацыя вельмі розная, у залежнасці ад вопыту вернікаў у той ці іншай мясцовасці. Там, дзе працягваюцца баі і абстрэлы, або ў месцах, якія знаходзіліся пад кароткатэрміновай акупацыяй, мы бачым рост супрацоўніцтва паміж рознымі рэлігійнымі арганізацыямі, нават калі да ўварвання яны ставіліся адна да адной як да супернікаў. Напрыклад: паміж рознымі праваслаўнымі цэрквамі, праваслаўнымі і пратэстантамі, мусульманамі і хрысціянамі. Асноўны накірунак супрацоўніцтва - валанцёрства, гуманітарная дзейнасць.
Кангрэгацыі даюць прытулак мірным жыхарам падчас абстрэлаў, дастаўляюць гуманітарную дапамогу, пастаўляюць армейскіх капеланаў у вайсковыя часткі (закон аб капеланах быў цалкам прыняты толькі вясной гэтага года), арганізоўваюць донарства крыві і г. д. У месцах, дзе фронт баявых дзеянняў не так блізкі, і там, дзе няма штодзённай і непасрэднай пагрозы жыццю, працягваецца канкурэнцыя паміж рэлігійнымі арганізацыямі.
На новаакупаваных тэрыторыях вернікаў шэрагу рэлігійных арганізацый, асабліва рэлігійных меншасцяў, чакаюць абмежаванні ў іх дзейнасці. Забароненыя ў Расеі дэнамінацыі, такія як Сьведкі Іеговы, пасьлядоўнікі Саіда Нурсі, Хізб ут-Тахрыр, таксама будуць забароненыя па меры ўзмацненьня там расейскай адміністрацыі.
На вольных тэрыторыях усе рэлігійныя арганізацыі максімальна дыстанцуюцца ад сувязяў з расейскімі адзінаверцамі. Нават Украінская Праваслаўная Царква, якая раней была ў адзінстве з Маскоўскім Патрыярхатам, правяла 27 траўня адмысловы Сабор і выкрэсьліла гэтую сувязь са свайго статуту.
Наадварот, на акупаванай тэрыторыі некалькі суполак гэтай царквы вымушаныя перайсьці ў падпарадкаваньне РПЦ. Хаця з 2014 года і да цяперашняй эскалацыі суполкі і ў Крыме, і ў ЦАРЛР (некаторыя раёны Данецкай і Луганскай абласцей) фармальна лічыліся часткамі УПЦ. Таксама мусульманскія абшчыны Данецкай і Луганскай абласцей на акупаваных тэрыторыях увайшлі ў сферу ўплыву Савета муфтыяў Расіі і Духоўнага сходу мусульман Расійскай Федэрацыі адпаведна.
3. Ці бачыце вы рост злачынстваў на рэлігійнай глебе з расейскага боку?
З самага пачатку ўварвання і нават да яго расійскія палітычныя і рэлігійныя лідэры, у тым ліку прэзідэнт Уладзімір Пуцін, Патрыярх Кірыл Гундзяеў, Муфтый Талгат Таджуддзін, Пандыта Хамбо Лама Дамба Аюшэеў і іншыя выкарыстоўвалі рэлігійны фактар як адну з прычын уварвання. Яны абвінавацілі ўкраінскі бок у парушэньні правоў УПЦ, навязваньні заходніх каштоўнасьцяў і заклікалі пазбавіць насельніцтва Ўкраіны ад «рэлігійнага прыгнёту». Пры гэтым сваім уварваннем Расея не толькі знішчае ландшафт рэлігійнага плюралізму ва Украіне, але і літаральна знішчае дзясяткі храмаў УПЦ (МП), пазбаўляючы вернікаў магчымасці рэалізаваць свабоду веравызнання і перакананні. У гэтым сэнсе росту няма, градус нянавісці стабільна высокі.
Калі казаць пра рост колькасці злачынстваў на рэлігійнай глебе, то пра гэта можна казаць, перш за ўсё, на акупаваных тэрыторыях, дзе назіраецца заняпад рэлігійнага плюралізму, меншасці губляюць магчымасць свабоднага вызнання сваёй рэлігіі. Але нават нелаяльныя да расейскай адміністрацыі святары УПЦ МП рызыкуюць апынуцца ў турме, іх перыядычна выклікаюць на допыты ці нават выкрадаюць на некаторы час, пагражаюць у сацсетках. Калі Расея вырашыць афіцыйна анексаваць захопленыя тэрыторыі, то можна чакаць, што шэраг рэлігійных суполак там патрапіць пад расійскае заканадаўства аб экстрэмізме, як гэта адбылося ў Крыме. Пакуль расейскія адміністрацыі не адчуваюць сябе дастаткова ўпэўнена, каб прысьвячаць шмат часу рэлігійным рэпрэсіям.
4. Што-небудзь вы хацелі б дадаць?
Я хацеў бы падкрэсліць неабходнасць дапамогі ўкраінскім рэлігійным меншасцям, бо яны могуць не здолець аднавіцца самастойна пасля разбурэння культавых будынкаў і развалу суполак падчас вайны. Гэта дазволіць захаваць высокі ўзровень свабоды рэлігіі і перакананняў, а таксама плюралізм, які РФ спрабуе знішчыць. Таксама Ўкраіне патрэбная дапамога ў дакумэнтаваньні ваенных злачынстваў, бо колькасьць ваенных злачынстваў увогуле ўжо дасягае сотняў тысячаў, усе сьледчыя органы працуюць са справамі, дакумэнтаваньнем займаецца і грамадзянская супольнасьць, але патрэбная як інстытуцыянальная, так і рэсурсная падтрымка з боку краіны Еўропы. І апошняе, калі ласка, не спыняйце інфармаваць аб вайне ва Украіне, у тым ліку аб знішчэнні культавых будынкаў – яшчэ нічога не спынілася, вайна працягваецца, і толькі аб’яднаная Еўропа можа дапамагчы яе скончыць.
