"O le fua o le solia o aia tatau a tagata e leʻi tupu muamua i le talafaasolopito o Haiti i aso nei," Na taʻua e Volker Türk i se faʻamatalaga vitio i le UN Aufono Aia Tatau a Tagata, o se vaega o se talanoaga fegalegaleai i lana lipoti lata mai i le atunuu Karipiane.
"O se faʻalavelave alofa lea mo tagata ua leva ona vaivai."
Tulaga o faalavelave faʻafuaseʻi
I lana tautalaga i le gagana Farani, na taʻua ai e Mr. Türk o le tulaga mataʻutia i Haiti ua faʻaleagaina i le vaiaso talu ai a o osofaʻia e kegi osofaʻiga faasaga i ofisa o leoleo, falepuipui, faʻalavelave tetele ma isi nofoaga faitele ma tagata tumaoti.
O loʻo faʻaalia se tulaga o faʻalavelave faʻafuaseʻi ae aʻo faʻavaivaia faʻalapotopotoga, e leʻi faʻatulagaina se faigamalo suiga ina ua maeʻa le faamavaega a le Palemia Ariel Henry i le tolu vaiaso talu ai.
"O le faitau aofaʻi o Haiti e le mafai ona toe faʻatali," o lana tala lea.
Faamaumau sauaga
I le taimi nei, o le faʻateleina o sauaga ua i ai ni faʻalavelave faʻaleagaina i le faitau aofaʻi, faʻatasi ai ma le faateʻia o le faʻateleina o fasiotiga tagata ma le faoa faamalosi.
I le va o le 1 Ianuari ma Mati 20 na o ia, e 1,434 tagata na maliliu ae 797 isi na manuʻa i sauaga faʻatatau i kegi. Na taʻua e Mr. Türk o le vaitaimi sili lea ona sauā talu ona amata mataʻituina e lona ofisa fasiotiga tagata, manuʻa, ma faoa faamalosi i le silia ma le lua tausaga talu ai.
O sauaga fa'afeusuaiga, aemaise lava fa'asaga i tama'ita'i ma teine, o lo'o sosolo ma e foliga mai ua o'o i tulaga mata'utia.
E sili atu nai lo le 360,000 tagata Haiti ua faimalaga nei, ma e tusa ma le 5.5 miliona, aemaise lava tamaiti, o loʻo faʻalagolago i fesoasoani alofa. E ui o le 44 pasene o le faitau aofaʻi o loʻo feagai ma le le saogalemu o meaʻai, o le tuʻuina atu o fesoasoani faʻaopoopo ua toetoe a le mafai.
Na toe manatua e Mr. Türk lana asiasiga i le laumua o Port-au-Prince i le silia ma le tausaga talu ai, lea na ia feiloai ai i ni teineiti se toalua. O le isi na toso teine ae o le isi na sao mai le pulufana i le ulu. Na ia lapatai mai e faapea o se augatupulaga atoa e lamatia i le aafia i manua, sauaga ma le le tagolima.
“E tatau ona tatou faamutaina lenei mafatiaga. Ma e tatau ona tatou faatagaina fanau a Haiti e iloa le mea e lagona le saogalemu, le fia aai, maua se lumanai, "O lana tala lea.
Puipui tagata, fa'amautinoa le maua o fesoasoani
I lana lipoti, na talosagaina ai e le Komesina Maualuga le toe faʻaleleia o sina tulaga o le tulafono ma le faʻatonuga e avea o se faʻamuamua vave e puipuia atili ai tagata o Haiti mai sauaga ma faʻamautinoa le avanoa i fesoasoani agaalofa.
O lenei mea o le a manaʻomia ai le vavalalata vavalalata ma le Multinational Security Support (MSS) Mission, faʻatagaina e le UN Fono Puipuia O Oketopa talu ai, o lona fa'atonuga sa ia fa'amoemoe ua lata mai.
"O faiga uma e faia e toe faʻafoʻisia ai le saogalemu e tatau ona tausisia atoatoa tulaga o aia tatau a tagata," o lana tala lea, ma faʻaopoopo mai "e tatau ona fa'atuina alalaupapa fesoasoani ise taimi vave."
Tuu atu i tagata Haiti le faamoemoe
Na fautuaina e Mr. Türk paaga uma i Haiti ina ia tuu le fiafia o le atunuu i le fatu oa latou talanoaga ina ia mafai ona maua se maliliega i fuafuaga mo le faigamalo tau soloaiga.
“O pulega tau soloaiga e tatau ona taumafai e fa'atupu tulaga e mana'omia mo le faiga palota sa'oloto ma le tonu. E tatau foi ona latou amataina le faʻagasologa o le faʻamalosia o leoleo ma faʻalapotopotoga faʻamasino ina ia toe faʻavaeina le tulafono ma, o le mea lea, faʻamutaina le leai o se faʻasalaga, "o lana tala lea.
O le puipuiga o tamaiti e tatau foi ona avea ma se faamuamua atoatoa, e aofia ai i latou e faafaigaluegaina e kegi faaauupegaina. I lea itu, na ia fa'ailoa ai le mana'omia o polokalame toe fa'aleleia, e aofia ai le fa'aumiumi o le fesoasoani fa'ale-mafaufau fa'atasi ai ma le fa'amautinoaina o avanoa i a'oa'oga lelei ma le soifua maloloina.
Na ia valaʻau foʻi i le lalolagi faʻavaomalo ina ia faia ni faiga malosi e puipuia ai le sapalai faʻasolitulafono, faʻatau atu, faʻafefe poʻo le fesiitaiga i Haiti o auupega mama, tamaʻi auupega ma pulufana.
"Ua oo i le taimi e faamuta ai le vevesi faapolokiki, toe fausia vave le filemu, mautu ma le saogalemu i totonu o le atunuu, ma tuu atu i tagata Haiti le faamoemoe latou te matua manaomia lava,” o lana tala lea. Siaki a matou UN Tala Fou faʻamatala vitio mai le vaiaso talu ai i le faʻalavelave:
Liliu upu i le faatinoga: sui Haiti
Na viia e le Sui Tumau o Haiti i le UN i Sineva, Justin Viard, le lipoti a le Hai-Komesina ma faamamafa ai luitau loloto o loo feagai ma tagata Haiti.
Na ia faamamafaina e tatau i le lalolagi faavaomalo ma Haiti ona galulue faatasi e foia uma kegi ma mafuaaga autu o le faalavelave, lea e aofia ai le salalau lautele o le leai o ni galuega, le faaletonu o aoaoga ma le le saogalemu o meaai.
"E tatau ona tatou see mai upu i faatinoga mautu,” o lana tala lea. "E le mafai ona matou faʻatagaina Haiti i se aso e faʻaalia i totonu o se itulau o le tala faasolopito o se faʻataʻitaʻiga o le leai o se malosi o le lalolagi lautele poʻo le lafoaia o le faitau aofaʻi o le UN Member State."
Fa'amalosia aia tatau a tagata
O le Sui Komesina Maualuga a le UN mo Aia Tatau a Tagata, Nada Al-Nashif, sa i totonu o le potu e tali fesili mai sui o le atunuu ma sosaiete lautele.
Na ia saunoa e uiga i le galulue faatasi i le UN-backed multinational support mission lea o le a fesoasoani i le Haiti National Police ina ia mautinoa e ogatasi ma tulaga talafeagai faavaomalo o aia tatau a tagata.
"O mea uma nei o lona uiga o le gafatia o le auʻaunaga o aia tatau a tagata e manaʻomia le faʻamalosia atili i nisi o vaega, aemaise lava, mo se faʻataʻitaʻiga, sauaga faasaga i tamaiti," o lana tala lea.
Leai se solaaga: tagata tomai faapitoa i aia tatau
O le tagata tomai faapitoa tofia a le Komesina Maualuga i le tulaga o aia tatau a tagata i Haiti, William O'Neill, sa i ai foi e tali i fesili, ma matauina o le le saogalemu o le popolega sili lea na laga ma "o isi mea uma e tafe mai i lena."
Fai mai a ia ua tapunia le malaevaalele i Port-au-Prince mo le silia ma le fa vaiaso, ae pulea e kegi auala tetele uma i totonu ma fafo o le taulaga, o lona uiga "e leai se mea e sao ai - ea, eleele poʻo le sami".
Na lipotia mai e Mr. O'Neill e faapea o le falemai tele i Haiti ua matua gaogao, "ma i aso nei. na matou faalogo ua maua e se kegi ma ave le nofoaga atoa, o le a le mea o totoe.”
Lagolago leoleo a Haiti
Faʻailoaina le faʻatinoina o le UN-backed multinational mission, na ia faamamafaina lana matafaioi lagolago, ma fai mai "e le o se galuega".
E ui o le misiona o le a faʻamalosia ai leoleo a Haiti, na ia fai mai o le a manaʻomia foʻi e le malo le lagolago faʻapitoa, aseta e pei o drones, ma auala e faʻalavelave ai fesoʻotaʻiga a kegi ma taofi le tafe mai o tupe faʻaletulafono ia i latou.
"Latou te manaʻomia se iloiloga," o lana faʻaopoopo mai lea. “O lo’o iai nisi o Leoleo a le atunu’u o Haiti, o le mea e leaga ai, o lo’o galulue fa’atasi pea ma kegi ma e tatau ona fa’atatau i ai.”
O le faamasinoga tonu, i le taimi nei "i luga o ona tulivae", o le a manaʻomia foi le fesoasoani i le suʻesuʻeina ma le molia o taʻitaʻi kegi pe a toe foʻi i le galuega.
Taofi le fa'ase'e
I le toe faaleoina o le pule o aia tatau a tagata UN, Mr. O'Neill na unaʻia atunuu e galulue e taofi le tafe atu o auupega ma fana i kegi a Haiti. Sa ia taua fo’i e fa’apea, sa fa’ailoa fo’i e ni isi o sui le mana’omia o ni fa’asalaga fa’asaga i tagata o lo o latou lagolagoina kegi.
"Afai tatou te faia na faiga e tolu - o le auaunaga lagolago mo leoleo, faʻasalaga, faʻatau faʻatau - atonu e amata ona tatou liliuina le malosi i se itu lelei ma taofi mai lenei fa'ase'e ua tatou va'aia ua fa'ateteleina i nai vaiaso talu ai," o lana tala lea.
Na valaau foi le tagata poto faapitoa i aia tatau mo se lagolago sili atu mo le $674 miliona apili mo tagata mo Haiti lea e tusa ma le fitu pasene o loʻo faʻatupeina.