by ERIC GOZLAN
Na tusia e Fenelon i lana tusi “Dialogue of the Dead” e faapea “o le taua o se mea leaga e faalumaina ai tagata”.
ERIC GOZLAN
E le mafai ona faafitia o taua, o lenei mala lea e faatamaia ai tagata, e luluina ai le faatafunaga. O le umi lava o se feteenaiga, o le tele foi lea o le faatupuina o le feitagai i le va o atunuu o loo aafia, ma atili ai ona faigata le toe faafoisia o le faatuatuaina o le au faatupu vevesi. Talu ai ua oo atu le feteenaʻiga i le va o Azerbaijan ma Armenia i le selau selau tausaga talu ona iai, e faigatā ona tatou vaai faalemafaufau i mafatiaga o loo onosaia e nei tagata e toʻalua, ma e taʻitoʻatasi o latou mafatiaga.
Ou te faalogo ma faitau i tuuaiga e faapea ua faia e Azerbaijan le fasioti tagata faasaga i tagata Armenia. E pei ona taʻua e Albert Camus, “o le sesē o le faamatalaina o mea e faaopoopo atu i le lē fiafia o le lalolagi.” E tāua ona malamalama o le faaupuga “fasioti tagata” na muaʻi faailoa mai e le loia Polani o Raphael Lemkin i le 1944, i lana galuega ua faaulutalaina “Axis Rule in Occupied Europe.” E faia aʻe i le upu Eleni “genos,” o lona uiga o le “tuuga” po o le “ituaiga” faatasi ma le Latina “cide,” o lona uiga o le “fasiotia.” Na faia e Raphael Lemkin lenei faaupuga e le gata e faʻamatala ai faiga faʻavae faʻaumatia na faia e Nazis faasaga i tagata Iutaia i le taimi o le Holocaust ae faʻapea foʻi ma isi gaioiga faʻatatau e faʻaumatia vaega patino o tagata i le talafaasolopito atoa. O lea la, e lē taumatea na aafia tagata Armenia i le fasioti tagata i le 1915, ma e tatau ona faailoa atu e tagata uma. Ae ui i lea, e tutusa lava le taua o le iloa o isi faʻalavelave, e aofia ai i latou e aʻafia ai Azerbaijanis, e ala i le vaaiga tutusa o le malamalama ma le amiotonu.
E le mafai ona faafitia le matua afaina o tagata Azerbaijan i le fasioti tagata ma le fasioti tagata, ona o latou o Azerbaijani. Seʻi o tatou suʻesuʻe i lenei vaitaimi e lē o lauiloa o le talafaasolopito lea o le a fesoasoani iā i tatou e malamalama atili ai i le tulaga o loo iai nei.
Mati 31, 1918, fasioti tagata Azerbaijan
I le 1925, na tofia ai e Lenin Stepan Chaoumian e avea ma komesina tulaga ese mo le Caucasus. Ia Mati 31 o lena tausaga, mo aso e tolu, na fasiotia ai tagata Azerbaijani.
Na faamatalaina e se Siamani e igoa iā Kulne mea na tutupu i Baku i le 1925: “Na osofaʻia e tagata Aramenia nofoaga o Musalimi (Azerbaijani) ma fasiotia uma tagata na nonofo ai, ma tuʻia i latou i a latou pusi. I ni nai aso mulimuli ane, na eliina mai i se lua tino oti o tagata Azerbaijan e 87. Ua sasaa tino, tipi ese isu, male tino. E leʻi faʻaalia e tagata Armenia le alofa mo tamaiti poʻo tagata matutua".
I le taimi o le fasiotiga o Mati, na maua ai tino oti o fafine Azerbaijani e 57 i se itumalo e tasi o Baku, na tipi ese o latou taliga ma isu ma o latou manava matala. O teine ma tamaitai na tutuiina i le puipui, ma o le falemai o le aai, lea na taumafai ai tagata e 2,000 e sosola ese mai osofaiga, na susunuina.
O le ave'esea o Azerbaijani mai Armenia 1948-1953
Iā Tesema 1947, na tusi atu ai e taʻitaʻi Komunisi o Armenia se tusi iā Stalin. I lena tusi, na latou malilie ai e siitia le 130,000 Azerbaijani mai Armenia i Azerbaijan, ma maua ai avanoa mo tagata Armenia e o mai i Armenia mai fafo. O faʻamatalaga o le aveʻesea o loʻo faʻamatalaina foi i le USSR Council of Ministers Decree Nu. 754. O le fuafuaga o le aveʻesea e tusa ma le 100,000 tagata i le fanua laugatasi o Kura-Aras (Azerbaijan Soviet Socialist Republic) i vaega e tolu: 10,000 i le 1948, 40,000 i le 1949 ma le 50,000 i le 1950.
O le ave'esea o Azerbaijani mai Armenia i le 1988-1989
Ia Ianuari 1988, i lalo o le taʻitaʻiga a le USSR, e silia ma le 250,000 Azerbaijanis ma le 18,000 Kurds na tuliesea mai o latou tuaa fanua. Iā Tesema 7 o lenā tausaga, na taia ai le itulagi i se mafuiʻe mataʻutia. O tagata o le nuu o Azeri na siitia atu i Azerbaijan ma i le 1989 atoa na latou talosagaina le aia tatau e toe foi ai ma taui mo meatotino na leiloa i le faalavelave. Ae ui i lea, na faafitia e le au pulega i Spitak ma Yerevan e faapea o le au Azeri e toʻalua na afaina, ma finau na latou tuua Spitak i lo latou lava loto malie.
Le fasioti tagata i le 1992
Le Fasioti Tagata Khodjaly: I le aso 25 o Fepuari ma le 26, 1992, i le taimi o le taua a Nagorno-Karabakh, na osofaʻia ai e le au Armenia le taulaga o Khodjaly, lea na tele ina nofoia e Azeris. O le osofaʻiga o le taulaga na iʻu ai i le maliliu o le faitau selau o tagata Azerbaijani, e aofia ai fafine, tamaiti ma tagata matutua. O lenei fasiotiga tagata na matua taʻusalaina e le lalolagi faavaomalo.
Garadaghly fasioti tagata: Iā Fepuari 1992, na osofaʻia ai e ʻautau a Armenia le nuu o Garadaghly, i fafo atu o Nagorno-Karabakh, ma fasiotia ai le toʻatele o tagata Azerbaijani.
Fasiotia i Maragha: Ia Aperila 1992, na osofaʻia ai e ʻautau a Armenia le nuu o Maragha, o loo i Nagorno-Karabakh, ma fasiotia ai le tele o tagata lautele.
I le taimi nei, ua sili atu le malamalama i tala faasolopito, ua faigofie ai ona tatou malamalama i le tulaga o iai nei.
Ina ua uma osofaʻiga faasaga iā i latou ma tagata lautele, na osofaʻia ai e ʻautau a Azerbaijan le ʻautau a Armenia i Karabakh iā Setema 19. I le aso na sosoo ai, na musu Armenia e auina atu ni fitafita i le itulagi ina ia tetee atu i osofaʻiga, ma faaalia ai ni feeseeseaʻiga i totonu o Armenia. E lua malo ma'oti a Armenia: o le totonugalemu i Yerevan, na filifilia e tagata, ma le tasi i Karabakh, na lagolagoina e oligarchs Rusia.
O le Palemia o le malo tutotonu, Nikol Pachinian, ua leva ona faailoa lona naunau e faalatalata atu i le Iunaite Setete mo se taimi umi, ma ua silia ma le tausaga o feutagai ma le malo o Baku. I nai vaiaso talu ai, na faalauiloa ai e Nikol Pachinian lona faamoemoe e aloaia le pule a Azerbaijan i luga o Karabagh.
I le aso 6 o Setema, na maua ai e le lalolagi se ata o Anna Hakobyan, le faletua o le Palemia o Armenia, o loʻo susulu aʻo ia faatalofa ma Volodymyr Zelensky. O Mrs Hakobyan sa i Kiev i le valaaulia a le faletua o le Peresetene Ukrainian, Olena Zelenska, e auai i le fonotaga faaletausaga a tamaitai muamua ma taitoalua, tuuto atu i le soifua maloloina o le mafaufau. I le taimi o lana asiasiga muamua i le laumua o Iukureini, na aloaia ai e Anna Hakobyan le tuʻuina atu, mo le taimi muamua talu mai le osofaʻiga a Rusia ia Fepuari 2022, o fesoasoani alofa mai Armenia i Iukureini. E ui ina fa'atauva'a - e tusa ma le afe masini fa'akomepiuta mo tamaiti a'oga - o lenei fesoasoani e tele lona taua fa'atusa.
O le malo o Karabakh, lagolagoina e pei ona tatou iloa e Putin ma le au oligarchs Rusia, e leai se manaʻo e faʻalatalata atu i le Iunaite Setete poʻo Iukureini. O le mea lea, i le aso 19 o Setema, na taumafai ai se osofaʻiga e aveese le Pachinian mai le pule.
O le filemu i le Caucasus e taua mo le tele o mafuaaga:
Tulaga fa'aitulagi: O le Caucasus o se itulagi fa'apitonu'u fa'apitonu'u, ma le tele o atunu'u e vavalalata le tasi i le isi, e aofia ai Rusia, Turkey, Iran, Armenia ma Azerbaijan. O fete'ena'iga i totonu o lenei itulagi e mafai ona i ai ni a'afiaga fa'aletonu e o'o atu i tua atu o ona tuaoi.
Malosiaga: O le Caucasus o se vaega autu mo le felauaiga o le malosi, aemaise o le suauu ma le kesi masani. O paipa e felavasa'i i le itulagi, e ave ai nei punaoa i Europa ma isi maketi faavaomalo. Soʻo se feteʻenaʻiga poʻo le le mautonu i totonu o le itulagi e mafai ona faʻalavelaveina le sapalai o le malosi, faʻatasi ai ma aʻafiaga tau tamaoaiga ma geopolitical.
mautu papalagi: O le le mautonu i le Caucasus e mafai ona i ai ni aʻafiaga mo le saogalemu o Europa. O fete'ena'iga fa'aauupegaina po'o fa'alavelave alofa i lenei itulagi e mafai ona o'o atu ai i femalaga'iga a tagata sulufa'i, vevesi i le va o atunu'u tuaoi o Europa ma fa'alavelaveina auala e tu'uina atu ai le malosi, o ia mea uma e mafai ona a'afia ai le saogalemu ma le mautu o le konetineta.
Le Tusitala: O se tagata tomai faapitoa i le geopolitics ma le diplomacy tutusa, o Eric GOZLAN o se faufautua a le malo ma e taitaia le International Council for Diplomacy an Dialogue (www.icdd.info)
O Eric Gozlan ua valaauina o se tagata poto faapitoa i le Fono Aoao a le Atunuu ma le Senate i mataupu e feagai ma le tutusa o le tipiloma ma le faalelalolagi.
Ia Iuni 2019, na ia saofagā i le lipoti a le UN Special Rapporteur e uiga i le anti-Semitism.
Ia Setema 2018, na ia maua ai le Taui o le Filemu mai Prince Laurent o Peleseuma mo lana tauiviga mo le faalelalolagi i Europa.
Na ia auai i le tele o konafesi e lua i le filemu i Korea, Rusia, le Iunaite Setete, Bahrain, Peleseuma, Egelani, Italia, Romania…
O lana tusi fou: Extremism ma radicalism: laina o mafaufauga e alu ese ai