E pei ona lagolagoina e Hezbollah osofa'i a tagata tetee le US Embassy i Beirut i le lagolagoina o Hamas, atonu e le iloa e tagata Amerika o nei faalapotopotoga faatupu faalavelave e lua (e le o faailoaina e Malo Aufaatasi, lea lavisses miliona i latou) ua maua le selau miliona o tala o fesoasoani tau tupe a Amerika i le tolu tausaga talu ai.
O agasala a Hezbollah ma lana aufaipisinisi a Lepanona - e aofia ai le kovana o le Faletupe o Lepanona Riad Salameh ma Antoun Sehnaoui, pule sili o le Société Générale Bank of Lebanon (SGBL) - talu ai nei na faʻaalia i totonu o potu faamasino i Lepanona ma le Iunaite Setete.
O lea ua toe a'oa'oina e tagata Amerika o lo latou limafoai e i ai lona lava taui.
Ae o loʻo i ai se talaʻaga umi o le lalolagi atoa o le 'faʻatupeina faʻalavelave' e lagolagoina e le setete ma tumaoti. Ae o le ā le iʻuga?
Ia, i le fasefulu tausaga talu ai i le masina nei, o le Hezbollah fou na faia i lena taimi, na faia ai le osofaʻiga sili ona leaga i le militeri a Amerika talu mai le Taua a Iwo Jima i le 1945. O se pomu loli na pa i se nofoaga i Beirut lea na fasiotia ai le 220 US Marines ma le 21 isi tagata faigaluega. fa'apipi'iina i se fa'agaioiga o le tausiga o le filemu a atunu'u tele. O le pomu lona lua na fasiotia ai fitafita Farani e 58.
O le aufailotu Lepanese Shia Mosalemi na uluai faavaeina Hezbollah na latou faaaogaina le faataitaiga na faataatia e Iran's Ayatollah Ruhollah Khomeini faatasi ai ma le lagolagosua a le 1,500 Iranian Islamic Revolutionary Guard Corps; O Khomeini lava ia na filifilia le igoa Hezbollah.
O Hamas na mulimuli ane faʻavaeina e sui o le Muslim Brotherhood i isi i le 1987 ma e leʻi umi mulimuli ane, na faʻaalia ai lona lava faʻamoemoe e faia se taua paia e le gata e faasaga ia Isaraelu.
Mo le tele o lona i ai, o Hamas ma Iran o ni uo malosi. Fai mai Isaraelu Ua saunia e Iran e tusa ma le $100 miliona i le tausaga i fesoasoani tau tupe mo Hamas; lipoti a le US State Department o Iran e maua ai foi Hamas ma auupega ma aoaoga faamiliteli. E tele isi mea e maua mai i tala Amerika e fa'aulu mai i UN's Toomaga ma Galuega Ofisa.
Ina ua maeʻa ona aveʻesea e le malo o Isaraelu le 418 Hamas i Lepanona i le 1992, o Hezbollah na aʻoaʻoina i latou iina i le fausiaina ma le faʻaogaina o pomu pule i le ola.
Faatasi ai ma le $50 miliona faaopoopo i le tausaga mai Iran, na amata ai e Hamas ona faia ni pomu pule i le ola e faasaga i tagata Isaraelu.
I le aluga o taimi, na atiaʻe e Iran auala faʻatauana e tuʻuina atu ai le Hamas i auupega sili atu.
Ma i le masina nei, na faʻaalia ai e Hamas lana osofaʻiga sili ona tele ia Isaraelu talu mai le taua 1967.
A'o tali atu Isaraelu, e tumau pea fesili - Pei o le a le mea ua taula'i ai Iran i osofaiga faatupu faalavelave i le US ma Isaraelu?
Ma atonu e taua tele, pe faʻafefea ona faʻaauau pea ona avea faʻalapotopotoga e pei o Hamas ma Hezbollah ma faʻamanuiaga i se faʻataʻitaʻiga faʻapitoa o tupe lea na le maua ai ni fua mai le au lagolago a le setete e pei o Iran, ma e oʻo lava i faʻalapotopotoga tumaoti, faʻameaalofa ma tagata taʻitoʻatasi, e pei o Riad Salameh ma Antoun Sehnaoui?
O le au faitio i faiga faavae a Amerika e masani ona tuuaia le Eisenhower Administration's 1953 gaioiga e tuliesea ai le Palemia o Iran. Mohammad Mosaddegh, o se tagata tetee faaupufai ua leva o Reza Khan (mulimuli ane Reza Shah Pahlavi) o se faʻalavelave i le faʻatinoina o le faʻatupeina o le faʻalavelave. Na pulea e le Shah ia Iran mo le 26 tausaga seia oo ina avea Khomeini, o le sa ave faapagota, i le pule ina ua uma ona tuliesea o ia e tetee a tamaiti aoga ma faatuina Khomeini e avea ma Ayatollah.
Khomeini ma lona sui o Ayatollah Ali Khamenei ua leva ona tausalaina le Iunaite Setete o "le satani sili" ma tauto e aumaia le "oti ia Amerika" ma le "oti ia Isaraelu." O le ita o Khomeini i le Iunaite Setete na mafua ai ona faoa le US Embassy i Tehran i le 1979 ma taofia ai tagata Amerika e 52 mo le 444 aso.
I le tasi tautala leaga i le 2015, na taʻua ai e Khamenei e le mafai e Iran ona tuʻuina atu lana lagolago i "tagata sauaina o Palesitina, o Yemen, o le malo o Suria ma Iraqi, o tagata sauaina o Bahrain ma tagata tetee faamaoni i Lepanona."
A lipoti 2005 e le Washington Institute o loʻo faʻamatalaina le faʻatupeina e Iran o le osofaʻiga a Hezbollah o le faʻalavelave ma le faʻateleina o gaioiga solitulafono a Hezbollah. E oo lava i le luasefulu tausaga talu ai, na saunia e Iran le $ 200 miliona i le tausaga i tinoitupe ma auupega.
E faʻatupeina foʻi e Iran le Hezbollah e ala i faʻameaalofa tumaoti ma faʻalapotopotoga i luma. E le gata i lea, o le al-Aqsa International Foundation o loʻo faʻasaina lautele na faʻasalalau le faitau miliona o tala ma auupega i Hamas, al Qaeda, ma Hezbollah.
E pei ona taʻu atu e le Failautusi Fesoasoani o le Setete Anthony Wayne i le Konekeresi i le 2003,
O le mea e faanoanoa ai, e oo lava i aso nei, e toʻatele e leʻi aʻoaʻoina lenei lesona.
Al-Qaeda ma Hezbollah na lipotia mai e galulue faatasi i tupe e faaofi mai faasolitulafono ma faiga taufaasese i faletupe - O se tasi o mataupu iloga, talu ai nei na tatalaina e le au loia a Lepanona, na taulaʻi ai Salameh, Sehnaoui, ma le fa o le aufaipisinisi autu a Lepanona mo "solitulafono o tupe e faaofi mai e mafua mai i fefaʻatauaiga o tupe ma le faʻamoemoe e fa'aalia i tupe a le atunu'u."
O le kamupani la'u pasese a Michel Mecattaf na molia i le fa'atulafonoina o le faitau piliona o tala o se vaega o le polokalame a Salameh-Sehnaoui lea na lagolagoina ai le ola fa'atauva'a a le au faletupe ae na auina atu foi le faitau miliona i Hezbollah.
O Sehnaoui ma le SGBL o lo'o i ai nei le au tetee muamua i se faʻaauau pea US faamasinoga faila e aiga o tagata na afaina i faiga faatupu faalavelave Hezbollah lea na tuuaia ai e le au tagi le taupulepulega ma Hezbollah e le sefulu lua faletupe a Lepanona.
E ono manumalo loia o loo tagi i lenei mataupu, ae atonu e tatau ona faatali aiga o e ua afaina … ma faatali … a o lei vaai i se sene e tasi.
Mo se faʻataʻitaʻiga, o aiga o tagata na afaina i le 1983 Beirut barracks na failaina se tagi i le 2010 - fitu tausaga talu ona faia le faaiuga a le faamasino feterale. HezbollahO le osofaʻiga a Iran na faʻatonuina e Iran - ma i le tolu tausaga talu ona faʻatonu e le Faamasino o le Itumalo o Amerika Royce Lamberth ia Iran e totogi ia i latou le $ 2.65 piliona.
I le 2013, na faia ai le faaiuga a le Faamasino o le Faamasinoga Faaitumalo a Amerika, Katherine Forrest, e faamatuu atu le $1.75 piliona o tupe a Iran, o lo o taofia i totonu o se teugatupe a le Citibank i Niu Ioka, i tagata na aafia. I le tausaga mulimuli ane, na lagolagoina ai e le faamasinoga apili le faaiuga a Faamasino Forrest, ma i le 2016 sa faapena foi le Faamasinoga Maualuga a Amerika.
Ia Mati 2023, na faatonuina ai e le isi faamasino feterale Bank Markazi, le faletupe tutotonu a Iran, ma Clearstream Banking SA e totogi atu le $ 1.68 piliona i tagata o le aiga ua leva ona onosai.
Aʻo latou faʻatali a latou tupe, na faʻaumatia e le malo o Amerika aseta a Iran, nai lo le totogiina o nei mea ma isi tagata na afaina i faiga faatupu faalavelave na lagolagoina e Iran.
I le tele o tausaga talu ai, na lapatai mai ai Matthew Levitt i fafo atu o faiga faatupu faalavelave
O le faaoolima a le Hamas i lenei masina i le au koneseti ma pepe e le sala ua faamaonia ai le tele o le le amanaiaina o lapataʻiga a Levitt.
O loʻo faʻaauau pea ona faʻafoliga e le au faipule ma faiga faʻavae e faʻapea oi latou oe na tauto toto toto e faʻaumatia le US ma Isaraelu e leʻi manatu moni lava i ai ma ua latou faʻaaluina le faitau piliona o tala i vaega faatupu faalavelave i le faʻamoemoe le aoga e mafai e tupe ona faʻatau le filemu.
Ae o le mea moni faanoanoa e faapea o tupe e tuuina atu i tagata faatupu faalavelave mai le tele o punaoa e na o le faatauina mai o isi auupega, sili atu faasalalauga, sili atu le faamasaa toto, ma le tele o taua.