"E taua le tatou le tu’uina atu le vevesi e sasaa mai i le laumua i totonu o le atunuʻu, ”o le tala lea a Ulrika Richardson, faʻatalanoaina le au tusitala i le UN Headquarters e ala i vitiō mai Haiti.
Fai mai a ia, o osofaʻiga faʻapitoa a kegi i falepuipui, uafu, falemaʻi ma le maota ua faʻaalia i vaiaso ua tuanaʻi, ae o nai aso ua tuanaʻi ua agaʻi atu ai nei vaega faʻaauupegaina i nofoaga fou o le laumua.
"E iai mafatiaga o tagata i se tulaga mata'utia, ”o lana tala lea, ma faamatalaina le vevesi i aso uma, leo o fana ma le fefe ua oso aʻe i le laumua.
Maliu, fiaaai ma toso teine
O loʻo faʻaauau pea le solia o aia tatau a tagata soifua, ma e sili atu i le 2,500 tagata na maliliu, ave faamalosi pe manunuʻa, na ia fai mai ai, ma faʻamalosia ai le faʻateleina o sauaga faʻafeusuaiga, faʻatasi ai ma le faʻaaogaina o sauaga ma le "faiga faamalosi faʻatasi" faasaga i fafine.
“Ua uma le taimi”—
UN Humanitarian Coordinator i Haiti
Aotelega o 5.5 miliona tagata Haiti na manaʻomia se fesoasoani, e silia ma le tolu miliona o i latou o tamaiti. O le saogalemu o taumafa o loʻo tumau pea le popolega tele, ma o loʻo lipotia mai le le lava o taumafa i le faʻatupulaia o le aofaʻi o tamaiti. E le gata i lea, o le 45 pasene o tagata Haiti e le maua se vai mama.
E tusa ma le 1.4 miliona tagata Haiti o "tasi le laa ese mai le oge”, na ia lapataia ai, valaau mo se fesoasoani faanatinati mo le fuafuaga o le tali atu i tagata soifua, lea e manaomia ai le $674 miliona ae na o le ono pasene le faatupeina.
Faatasi ai ma le tele o tupe, "e mafai ona tatou faia atili" e fesoasoani ai i tagata o Haiti, na ia fai mai ai, fai mai "ua toeititi foi le taimi".
O sapalai laveai e mana'omia vave
Na taʻua e le Humanitarian Coordinator o vaalele na lagolagoina e UN i Haiti ua aumaia nisi o uta o sapalai laveaʻi, e aofia ai taga tuiina toto mo falemaʻi o loʻo togafitia le faʻatupulaia o le numera o tagata na afaina i fana.
I le taimi lava e tasi, ua tapunia le malaevaalele i fefaʻatauaiga faapisinisi, ua le mafai ai ona faʻaulufale mai oloa taua, e aofia ai vailaʻau. O lo'o fa'agaoioia le uafu a le atunu'u, ae o le o'o atu i ai e faigata, ona o nofoaga lata ane o lo'o pulea e kegi.
Le Faalapotopotoga o le Soifua Maloloina a le Lalolagi (WHO) na lipotia mai e itiiti ifo i le afa o falemaʻi soifua maloloina i Port-au-Prince o loʻo faʻaogaina i lo latou malosi masani, ma o loʻo i ai se manaʻoga faanatinati mo oloa saogalemu toto, vailaʻau faʻamaʻi ma isi vailaʻau taua.
E tusa ai ma le Polokalame Taumafa a le Lalolagi, 1.4 miliona tagata o loʻo feagai ma tulaga faʻafuaseʻi o le fiaaai ma mana’omia se fesoasoani e ola ai.
WHO e manaʻomia le vave faʻatupeina
I le faʻamalamalamaina o tulaga o le soifua maloloina, na taʻua ai e le ofisa o le soifua maloloina a le UN o le kolera, lea ua faʻaitiitia talu mai le faaiuga o le tausaga talu ai, e mafai ona toe tupu pe a faʻaauau le faʻafitauli.
O gaioiga tali atu ile kolera ma le mata'ituina o fa'amaumauga ua uma ona a'afia i sauaga talu ai nei, ma o le tulaga e mafai ona matua faateteleina i vaiaso a sau pe a fai e utiuti le suauʻu ma avanoa i sapalai faʻafomaʻi taua e le o toe faʻaleleia vave, e tusa ai ma le WHO.
O le taʻitaʻi o le WHO na manaʻomia le lagolago vave mo taumafaiga e fesoasoani ia i latou o loʻo saisaitia i se tulaga faʻaletonu.
"Matou te valaau atu i paaga uma ma tagata lautele ia aua nei faʻagaloina tagata o Haiti, ”o le tala lea a Tedros Adhanom Ghebreyesus, o loʻo valaʻau foi mo le saogalemu ma le le faʻalavelaveina avanoa agaalofa, saogalemu tagata faigaluega soifua maloloina ina ia mautinoa ma le puipuiga o nofoaga tau soifua maloloina.
O WHO ma le Pan American Health Organization (PAHO) o loʻo lagolagoina le Matagaluega o le Soifua Maloloina ma isi paaga ma sapalai ma mea faʻapitoa, e aofia ai le vai, tumama ma le tumama ma le mataʻituina o faʻamaʻi i nofoaga tutotonu mo tagata ua faimalaga, o lana tala lea.
Ta'ita'i o Malo Aufaatasi: O lo'o tumau pea le 'taua' le galuega lagolago.
UN Failautusi Aoao António Guterres valaau mo taumafaiga uma ina ia faatumauina le malosi ma galue agai i le faatinoina o fuafuaga tau soloaiga na malilie i ai i le vaiaso talu ai ina ua faamavae le palemia, o le tala lea a le sui sooupu a le UN Farhan Haq i le Aso Tofi.
Na talia e le taitai o le UN lipoti e faapea o paaga a Haiti ua uma ona filifilia sui tauva i le Transitional Presidential Council, na ia fai mai ai, ma faaopoopo atu o le UN, e ala i lona ofisa i Haiti, BINUH, o le a faʻaauau pea ona lagolagoina le atunuʻu i ana taumafaiga e toe faʻaleleia faʻalapotopotoga faatemokalasi.
"O le faʻavavevave o le faʻatinoina o le misiona faʻavaomalo e tumau pea le taua ina ia mautinoa e mafai ona agai i luma faiga faʻapolokiki ma le saogalemu e pei o na o taumafaiga felagolagomai e mafai ona manuia, "O lana tala lea.
Ua tausalaina e le Fono a le Saogalemu osofaiga a kegi
I se faʻamatalaga na tuʻuina atu i le Aso Tofi, o le Fono Puipuia faʻasalaina malosi le vevesi ma osofaʻiga na faia e kegi faʻaauupegaina ma faʻamamafaina le manaʻoga mo le lalolagi faʻavaomalo e toe faʻaluaina ana taumafaiga e tuʻuina atu fesoasoani agaalofa i le faitau aofaʻi ma ia lagolagoina le Haiti National Police.
E aofia ai le fausiaina o le malosi e toe faʻafoʻisia ai le tulafono ma le faʻatonuga ma e ala i le vave faʻapipiʻiina o le tele o atunuʻu puipuiga lagolago misiona, lea na faʻatagaina e le Fono i le iugafono 2699 (2023) ia Oketopa, e tusa ai ma le faʻamatalaga.